Eise Eisinga

• Geschiedenis
• Basisschool
• Groep 8

In welk tijdvak hoort Eise Eisinga?

Tijd van ontdekkers en hervormers (1500-1600)

Tijd van regenten en vorsten

 (1600-1700)

Tijd van pruiken 

en revoluties

 (1700-1800)

Tijd van burgers 

en stoommachines

 (1800-1900)

Doel van de les.

Aan het eind van de les:

- Weet je wie Eise Eisinga was. 

- Weet je wat een planetarium is. 

- Weet je hoe de mensen in die tijd dachten. 

Eise Eisinga

Eise Eisinga is een echte Verlichtingsdenker. Hij wordt in 1744 geboren in Dronrijp.

Wie was Eise Eisinga?

De vader van Eise had een beroep dat nu niet meer bestaat. Je ziet het hiernaast. Wat denk je dat hij deed?

Tip

Wie was Eise Eisinga?

De vader van Eise was wolkammer. Als je vader wolkammer was kon je tot je 12e naar school. Daarna moest je het vak van je vader leren. Zo ging dat ook bij Eise. 

Een wolkammer kreeg de wol van de schapen binnen en waste, kamde en verfde de wol. Daarna konden mensen het spinnen en de draden gebruiken om er kleding van te maken. Op de afbeelding zie je twee mannen aan het wolkammen.

Wie was Eise Eisinga?

Maar Eise was heel slim en zijn ouders wisten dat. Dus mocht hij één keer per week naar Franeker lopen om daar les te krijgen in wiskunde en sterrenkunde. 

Vraag

Hoe lang zou het ongeveer duren om van Dronrijp naar Franeker te lopen?

Antwoord

Bijna anderhalf uur!

Wie was Eise Eisinga?

Eise maakte een heleboel aantekeningen tijdens zijn lessen. 

Hier zie je wiskunde-aantekeningen. Eise moest een heleboel sommetjes maken.

Teken jij weleens een lachend gezichtje in de zon? Dat deed Eise ook! Kijk maar naar de aantekeningen van zijn lessen sterrenkunde.

Wie was Eise Eisinga?

Omdat de vader van Eise 'maar' wolkammer is, kan Eise niet studeren aan de universiteit.  

Wolkammers kamden niet alleen wol, maar verfden dit ook. Hier zie je een brief van Eise waarin hij wol in verschillende kleuren meestuurt voor een wedstrijd. Hij wint er zelfs een prijs mee!

In 1786 trouwt Eise en samen met zijn vrouw Pietje verhuist hij naar Franeker, waar hij zijn eigen wolkammerij begint.

Het planetarium

Eise kan dan wel geen sterrenkunde studeren, toch is hij er in zijn vrije tijd veel mee bezig. Hij doet superingewikkelde berekeningen. Zo kan hij precies voorspellen wanneer de planeten op welke plek aan de hemel staan.

Mercurius

Aarde

Mars

Jupiter

Venus

Saturnus

Uranus

Neptunus 

Het planetarium

Maar elke keer die berekeningen maken is heel veel werk. Kan dat niet makkelijker...?

In 1774 bedenkt Eise dat hij een planetarium gaat bouwen. Gewoon in zijn eigen woonkamer.

Het planetarium

Een planetarium is een nagebouwd model van de zon en de planeten en wordt gebruikt om uit te leggen hoe deze ten opzichte van elkaar bewegen.

Een Planetarium zag er vroeger vaak zo uit. In het midden zie je de zon, met op verschillende afstanden de planeten eromheen. Eise maakte naast dit planetarium nog een planetarium, maar dan eentje in zijn plafond!

Het planetarium

Het planetarium van Eise is heel bijzonder. De planeten in het planetarium draaien namelijk net zo snel (of langzaam) om de zon als in het echt. Eén kleine klok zorgt er samen met acht gewichten voor dat alles kan bewegen. 

Het planetarium

 Dat ziet er ongeveer zo uit:

de Verlichting

Dat Eise een planetarium bouwt komt goed uit, want niet iedereen begrijpt de bewegingen van planeten zo goed als hij. Dat blijkt wel als er in 1774 iets bijzonders wordt voorspeld: vier planeten komen samen met de maan op één rij aan de hemel te staan.

Hier zie je de voorspelde samenstand. Klik op de afbeelding om hem groter te maken.

de Verlichting

Een dominee in Friesland denkt dat deze samenstand van planeten het einde van de wereld betekent. Hij voorspelt een botsing van planeten waarbij de aarde uit haar baan wordt geslingerd en verbrandt in de zon... 

De Verlichting

Eise weet beter. Vanaf de aarde lijkt het misschien of de planeten dichtbij elkaar staan, maar in het echt staan ze superver van elkaar. Iedere planeet draait in een eigen baan om de zon. Een botsing zou dus echt niet gebeuren. In zijn Planetarium zou iedereen dat gelijk kunnen zien.

Het planetarium

Het planetarium van Eise is zo bijzonder dat het gelijk beroemd wordt. Er komen allemaal mensen kijken. Door naar het plafond van de woonkamer van Eise te kijken leren ze hoe het zonnestelsel werkt.

Je ziet hier het leitje (een soort ouderwets wisbordje) waar Eise al zijn ingewikkelde berekeningen op maakte. Je kunt deze bekijken in het Planetarium!

Wie was Eise Eisinga?

1. De bouwer van het planetarium.
2. Een geleerde in sterrenkunde
3. De zoon van een wolkammer.
4. Een verlichtingsdenker, geboren in Donrijp.

Wat is een planetarium?

1. Een nagebouwd model van de aarde
2. Een nagebouwd model van de zon en de planeten.
3. Een soort klok waarop je de stand van de maan kunt zien.
4. Een soort kalender waarop je kunt zien welke dag het is.

Hoe dachten de mensen in de tijd van de Verlichting?

1. Ze dachten zelf altijd eerst na.
2. Ze onderzochten het altijd eerst zelf, voordat ze het geloofden.
3. Ze dachten dat de dominee en de koning altijd gelijk hadden.

En noe in it Frysk

De folgjende fragen binne yn it Frysk om te belibjen hoe't it foar Eise wie.

Je ziet hier het leitje (een soort ouderwets wisbordje) waar Eise al zijn ingewikkelde berekeningen op maakte. Je kunt deze bekijken in het Planetarium!

Wa is Pytsje Jacobs

1. De dochter fan Eise Eisinga
2. De frou fan Eise Eisinga

Wer wenne Eise Eisinga mei syn frou Pytsje Jacobs

1. Ljouwert
2. Boalsert
3. Frentsjer
4. Snits

Wer boude Eise it planetarium

1. Yn de tjserke van Boazum
2. Yn syn wolfabryk
3. Yn de skoale fan Frentsjer
4. Yn syn wennûs

Wêrum boude Eise it planetarium

1. Hy wou bewize dat de wrâld net fergean soe
2. Hy foen it moaie dekoraasje
3. Syn frou foen it moai
4. Hy woe mear witte oer de stjerre

Hoe lang hat Eise oer de bou fan it planetarium dien?

1. In heal jier
2. Twa jier
3. Sân jier
4. Fiif jier