5.4 De Nederlandse Opstand

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

5.4 De Opstand 

Kenmerkende Aspecten 
21. De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke Kerk in West-Europa tot gevolg had

22. Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat 

Hoofdvraag: waardoor werd de Opstand veroorzaakt? 

• Hedendaagse Nederland, België en Luxemburg vormden de Habsburgse Nederlanden
• Habsburgse vorst Karel V bestuurt ook Duitsland, Spanje en Portugal
• Moet onderhandelen met de Staten-Generaal over o.a. belastingen.
• Steden en gewesten (provincies) willen in ruil privileges
• Karel V wil centraliseren: Geheime Raad / Raad van Financiën / Raad van State  

Het bestuur van de Nederlanden onder Karel V 

3. Raad van State: gaf politieke advies aan de koning 

2. De Raad van Financiën: voorbereiden belastingen 

1. De Geheime raad --> wetten en regels

Gevolgen van centralisatie en Reformatie 

• Groeiend verzet adel en steden
• Ook verzet door bestrijden Reformatie 
  - Luthers 95 stellingen
  - Boekdrukkunst verspreidt ideeën snel 
  - 1555: Vrede van Augsburg
  - wiens gebied, diens godsdienst 
• Calvinisme groot in de Nederlanden
• Calvijn: Frans-Zwitserse geleerde
• 2 verschillen met Luther:
  1. Lagere overheden mogen zich verzetten tegen de vorst
  2. Onderdanen mogen zonder toestemming van de vorst een kerk stichten

De Zielenvisserij - Van der Venne, 1614

Groeiend verzet 

• Karel V katholiek --> eist dit van onderdanen
• (Bloed)plakkaat + inquisitie 
• Vervolgingen gingen veel katholieken te ver
• 1555: Karel V deelt zijn land op: Filips II nieuwe landsheer Nederlanden + Spanje 
• 1559: Filips II naar Spanje --> zus Margaretha van Parma landvoogdes
• Smeekschrift (1566) door lage adel (geux) 
• Protestanten mochten openlijk geloof uitten 

Onvrede leidt tot geweld

• 1566: veel armoede, werkeloosheid, honger, ontevreden edelen
• 1566: Calvinistische predikanten roepen op tot verzet RK-kerk
• Beeldenstorm raast over Nederlanden: Katholieke kerken kort en klein geslagen 

Hagenpreken in 1566 leidden tot de Beeldenstorm

Rooms-Katholieke kerken en kloosters waren een doelwit. Als reactie stuurde Filips II de hertog van Alva naar de Nederlanden

Koning Filips II woest

Generaal Alva moet de daders straffen
(Nederlandse gewesten in ketenen)

De Tiende Penning 

Om zijn leger te betalen voerde Alva 'de Tiende Penning' in. Hierdoor moest er een extra 10% belasting betaald worden voor goederen. De Tiende Penning kon afgekocht worden met een groot geldbedrag.

In de bron hiernaast geef de tekenaar een mening weer over de Tiende Penning

Licht dit toe door:

- met een verwijzing naar de prent die mening weer te geven

Prent betreffende de Tiende Penning. Rechts (op de voorgrond) hertog Alva. Links Margaretha van Parma 

Georganiseerd verzet

• Opstandelingen geleid door Willem van Oranje 
• Hoogste edelman, prins van Orange (zuiden van Frankrijk) 
• Zowel Protestants als Rooms-Katholiek opgevoed
• Werd belangrijkste bestuurder (stadhouder) van Holland, Zeeland en Utrecht
• Godsdienstvrede van Antwerpen mislukt
  --> Willem komt in militair verzet 

Tegenstellingen Alva (links) - Willem van Oranje (rechts)

Alva sleept Nederland (de naakte vrouw) in ketenen achter zich aan. Hij zaait tweedracht en chaos

Willem van Oranje is de 'redder'. Hij bezit eer, wijsheid en rechtvaardigheid

De opstand breidt zich uit 

• Veldtochten Willem onsuccesvol, maar ...
• 1572: Watergeuzen nemen Den Briel in --> neutrale steden steunen opstand
• 1572-1576: Alva belegert en moordt steden uit --> Spaanse Furie geeft doorslag
• 1576: Pacificatie van Gent --> alle 17 gewesten in opstand + godsdienstvrede

Huiswerk: paragraaf 5.4. Maken opdracht 1,2,4,6 + rasteropdracht Beleg van Haarlem

• Op de prent in de volgende slide staat de inname van Haarlem in 1573 afgebeeld.
  1. Op de tekening is te zien wat er gebeurde nadat Alva Haarlem hadden ingenomen. Zet voor elke zin de hokjes die erbij horen (bijvoorbeeld  B1, F3, enz.)

__ Spaanse soldaten gooien lijken in de rivier.

__ Soldaten bewaken groepjes gevangengenomen Haarlemmers

__ Naast de beul staat een priester met een kruis in zijn hand.

__ Spaanse soldaten lopen over een brug de stad binnen.

__ Soldaten trekken van straat tot straat op zoek naar mensen.

    2. In de bron geeft de tekenaar diens mening weer over de Spanjaarden
         Licht dit toe door:

        - met twee verwijzingen naar de bron die mening weer te geven

    3. Leg uit welk doel de Spanjaarden hadden met de bloedige inname van Haarlem en waarom hun handelen nadelig uitpakte. 

         

- met een verwijzing naar de prent die mening weer te geven

Unie van Atrecht

• Na Pacificatie van Gent zijn alle 17 gewesten in opstand, maar ...
• Noordelijke gewesten calvinistisch, zuidelijke gewesten Rooms-Katholiek
• Noordelijke gewesten willen betere samenwerking, maar op voorwaarde dat:
• Slechts 1 geloof per gewest wordt getolereerd. Hierop ...
• Sloten zuidelijke gewesten de Unie van Atrecht (1579): Terug bij Spanje in ruil voor amnestie (kwijtschelding straf). 
  

Unie van Utrecht 

• Na UvA gaan zeven noordelijke gewesten samen in de Unie van Utrecht, geleid door Willem van Oranje 
• Unie = een geheel, maar gewesten waren soeverein (zelfstandig). 
• Samenwerking op financieel en militair gebied
• Filips II doet Willem van Oranje in de Rijksban, hierop ...
• Plakkaat van Verlatinghe (1581): Filips II niet langer erkend als landsheer (vorst) 

De Republiek ontstaat

• Gewesten op zoek naar vorst die vrijheden, privileges van steden, gewesten en onderdanen garandeerde
• Vorst niet gevonden
• 1588: Dan maar zelfbestuur --> Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden
  Zeven gewesten stemrecht in Staten-Generaal
• Willem van Oranje maakte het niet mee. Werd in 1584 gedood
• Nieuwe stadhouder: Willems zoon, Maurits van Oranje 

“Heere Godt weest mijn siele ghenadich,

ick ben seer gequetst,

Heere Godt weest mijn siele,

ende dit arme volck ghenadich!

Oefentoetsvraag 

In Maastricht (1579) vond een vergelijkbaar verschijnsel plaats als in Haarlem (1573) en Antwerpen (1576). Leg uit: 

• (met een verwijzing naar de bron) welk verschijnsel hier te zien is.
• welke directe- en indirecte oorzaken ten grondslag lagen aan dat verschijnsel
• (met behulp van de bron) wie deze afbeelding in diens propaganda kan hebben gebruikt 

Muitende Spaanse soldaten bestormen en plunderen de stad Maastricht vanuit Wijk (gemaakt door Vlaamse auteur Frans Hoogenberg, ca. 1613-1615). 

Oefentoetsvraag 

Bekijk de bron hiernaast en beantwoord de volgende vragen. 

• Laat met drie beeldelementen zien dat Botticelli de klassieke cultuur bewonderde
• Geef twee (grote) verschillen tussen dit schilderij en de Middeleeuwse kerkelijke kunst 

Botticelli, De geboorte van venus  (1483)