OKA Literatuur van 1900-1940

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

Literatuur van 1900-1940

Lesdoel

Je kan een overzicht geven van de

hoofdlijnen van de literatuurgeschiedenis van de jaren 50 en 60, en de
gelezen literaire werken plaatsen in dit historisch 

perspectief.

Inleiding

1 Historische context

Eerste Wereldoorlog

Na de Eerste Wereldoorlog gevoel van ontzetting en ontreddering -> was het vertrouwen dat men in de humanistische en burgerlijke cultuur had gehad wel terecht?

Totalitaire staten

Opkomst totalitaire (=individue is ondergeschikt aan systeem en het systeem beheerst het leven met orde en discipline) en antidemocratische staten: 

• Sovjet-Unie (communisme)
• Duitsland (nationaalsocialisme)
• Italië (fascisme)

Deze regimes bepalen vanaf 1920 grotendeels de politiek en stemming in Europa -> crisissfeer (bedreiging van democratie en individualisme)

Nederland

• Radicale partijen bleven klein (NSB)
• Sociale wetgeving werd versterkt door grondwetswijziging: algemeen kiesrecht voor mannen (1917) en vrouwen (1919)
• Achturige werkdag (1919) in plaats van tien tot zestien uur.
• WOI: Nederland neutraal
• 10 mei 1940: Duitsers vallen Nederland binnen
  

3

2 Culturele context

De cultuurbeweging die tijdens WO-l tot ontwikkeling kwam heet avant-garde en:

- heeft talrijke stromingen
- bevat radicaal nieuwe kunst 

    (breuk met het verleden)
- bloeide vooral tijdens de roaring twenties

- stopt rond 1935-> crisis en dreiging oorlog

4

Stromingen avant-garde

Een aantal stromingen binnen de (historische) avant-garde (voorhoede die origineel en vernieuwend wil zijn) :

• Kubisme
• Expressionisme
• Abstracte kunst -> neoplasticisme

Groot aantal stromingen, doordat men voortdurend vernieuwend wilde zijn.

De avant-gardes  streven allemaal naar:

1) radicale vernieuwing 

2) groepsvorming 

3) een betere wereld

massacultuur en moderniteit

Gevolg van moderniteit -> ontstaan massacultuur - grote stad -> twee tegengestelde ideeën: 

1. plek van vermaak (film, jazz, moderne dansvormen) en vrijheid/ 
2.  plek die lijkt op monster van staal -> anonimiteit en massaliteit -> denkers en schrijvers vinden massacultuur een bedreiging voor de individualiteit

Les 2

3 Literaire ontwikkelingen

3.1 Teksten en schrijvers

periode 1900-1940:

• nieuwe lezersgroepen-> middengroepen -> veel vrouwen
• opkomst bestseller (=boek met meer dan 10.000 gedrukte en verkochte exemplaren)
• echt Hollands onderwerp in boek  is populair -> sluit aan bij burgerlijke waarden lezerspubliek
• on-Hollandse schrijvers (Vestdijk) niet populair bij het grote publiek-> bewust literair

Publieksschrijver (veel lezers)

echt Hollands onderwerp -> sluiten aan bij burgerlijke waarden (gezin, orde, gezag, spaarzaamheid etc.)

o.a. Boudier-Bakker en Fabricius

realistische romans

Eliteschrijver (weinig lezers)

on-Hollands onderwerp -> botsen met burgerlijke waarden -> schrijven vanuit moderne levenshouding van twijfel en zelfreflectie

o.a. Vestdijk, Ter Braak en Du Perron

avant-garde en modernisme

Traditie en vernieuwing

In de literatuur stonden traditie en vernieuwing naast elkaar: 

• Slauerhoff & Van Schendel: traditie (romantiek en realisme)
• Marsman & Van Ostaijen: vernieuwing (literaire avant-garde)

realistische en romantische traditie  (J.J. Slauerhoff)

• Wel rijm, metrum en regelmatige strofebouw
• Normale zinnen

• Veel bnw

• Onderwerpen en beeldspraak vaak ontleend uit de natuur
• Traditionele poëzie
  

Avant-garde ->Expressionisme (H. Marsman)

• Geen of minder rijm, metrum, onregelmatige strofebouw
• Onvolledige, niet grammaticale zinnen
• Emotie / gevoel wordt direct geuit d.m.v.  ongewone woordcombinaties (violette schemer)
•  Onderwerpen en beeldspraak vaak ontleend uit het stadsleven
• Vrije vers
  
  

3.2 Literaire avant-garde

Romantiek/ realisme (traditie)

Traditionele literaire vormen en vormgevingsprincipes (sonnet, metrum, herkenbare psychologische getypeerde peronages etc.).

Literaire avant-garde (vernieuwing/ reactie op moderniteit)

Breekt radicaal met de traditie ( bijv. montagetechniek -> Blokken van Bordewijk -> tien korte zelfstandige hoofdstukje die de lezer zelf aan elkaar moet monteren)  daardoor onbegrip en weerstand bij publiek.

Tweedeling in de literaire avant-garde:

1. teksten die zijn bedoeld om de lezer te prikkelen of te provoceren-> Bint van Bordewijk
2. teksten die zijn bedoeld als autonoom taalbouwsel (zuivere poëzie) -> Van Ostaijen

Ferdinand Bordewijk (1884-1965)

Karakteristiek voor zijn twee novelles Blokken (1931) en Bint (1934):

• stugge, korte manier van schrijven;
• geen woord teveel, zakelijk
• objectief, weinig gevoelsuitingen;
• gebeurtenissen verwijzen naar situatie in totalitaire staat.

Paul van Ostaijen (1896-1928)

• Leefde kort maar krachtig.
• Collagetechniek in gedichten.
• Gedichten zijn 'autonome taalbouwsels'.
• Dadaïsme:

1. mengvormen van beeldende kunst, poëzie, theater en grafisch ontwerp.
2. opzettelijk ondergraven van de algemeen geaccepteerde standaarden.

3.3 Modernisme

Modernisme is een reactie op de moderniteit.

Kenmerkend voor moderniteit is opkomst van  massacultuur, massaliteit van de moderne maatschappij en de opkomst van het kapitalisme. Modernisten nemen stelling tegen deze volgens hen bedreigende massaliteit en de daarbij behorende 'lage' massacultuur.

Modernisme

Volgens de modernist was de werkelijkheid chaotisch en onoverzichtelijk. De modernist hechtte veel waarde aan zijn persoonlijke individualiteit. Het individu staat centraal.

Kenmerken modernist:

• De werkelijkheid is voor modernist chaotisch.
• De literaire tekst daarentegen werd beschouwd als autonoom tekstgeheel met een hechte structuur, een taalbouwsel vol samenhang
• Hij hecht veel waarde aan zijn persoonlijke individualiteit.
• Individu staat centraal als verteller/ focalisator in de tekst en deze is het ordenend bewustzijn.
• Hij is afstandelijk, kritisch, als buitenstaander.
• Hij is de individualist tegenover de massa-> autonoom

Simon Vestdijk (1898-1971)

Schreef gedichten, romans, verhalenbundels, studies en essays.

Twee van zijn modernistische romans zijn: 

• Meneer Visser's hellevaart -> bewustzijnsstroom
• Else Böhler, Duits dienstmeisje

3.4 Forum en Willem Elsschot

Forum

• Tijdschrift (1932-1935)
• Menno ter Braak & Edgar du Perron.
• Vorm of vent-discussie: levenshouding van de auteur (=vent; persoonlijkheid zoals die uit het werk blijkt) was belangrijker dan de vormvernieuwing (=vorm)
• Tegen nationaal-socialisme.
• Psychologische romans, vaak autobiografisch.