Kunst en leven examenthema

• Kunst
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

Thema CSE tehatex 

2024 

‘Kunst en leven’ 

Inleiding ‘Kunst en leven’

Kunstenaars en de kunstmarkt 

 

Syllabus centraal examen 2024

Beeldende vakken HAVO/VWO

Centraal examen

Probeer antwoord te geven op verschillende invalshoeken.

Deze invalshoeken bepalen de inhoud van het CSE.

Woensdag 22 mei 2024 VWO 09:00-11:30

Vrijdag 24 mei 2024 HAVO 09:00-11:30

www.examenblad.nl

www.examenblad.nl

Wat moet je kennen en kunnen?

• A1 beschrijving, onderzoeken, interpreteren
  
• Je kunt beeldend werk van kunstenaars en vormgevers beschrijven, onderzoeken en interpreteren. 
• Daarbij kun je gebruik maken van kennis van en inzicht in de geschiedenis van de beeldende kunst:
  

van de 19e, 20e en 21e eeuw en...

 

Eindtermen

Subdomein A - Beschrijven, onderzoeken en interpreteren

• Aspecten van de voorstelling
• Aspecten van de vormgeving
• Kennis en inzicht van de geschiedenis van B.K., Arch., Vormg.
• Verschillende visies (beschouwer, kunstenaar, bepaalde tijd)

Subdomein B - Beschouwen 

• Het vermogen om te beoordelen.

Stofbeperking Havo

Voor 1800

1000-1400 de Middeleeuwen (romaans, gotiek)

1400-1600 vroeg renaissance, hoog renaissance, maniërisme, kennis van de klassieken (voor zover van toepassing op de renaissance)

1600 - 1750 barok (Italiaanse barok en Noord-Europese barok, rococo, Hollands classicisme)

1800 - heden

1780-1900

1900-1945

1945-1990

1990 - heden

Stofbeperking VWO

Voor 1800

800 vC -400 Gr (archaïsch, klassiek, hellenisme), Mythologie, mythen en sagen, bouwkunst, beeldhouwkunst, verhouding Griekse en Romeinse kunst

300-1000 West-Europese keizerrijken, ontstaan v Christelijke kunst, Byzantium; Constantinopel en Ravenna

1000-1400 de Middeleeuwen (romaans, gotiek)

1400-1600 Schilderkunst in Noord-Europa, Italië, wedergeboorte van klassieken = Renaissance, opdrachtgevers en rivaliteit, de Italiaanse stadstaten en Rome

1600 - 1750 contra-reformatie als reactie op de reformatie, Burgerlijke cultuur in NL, Amsterdam, het Hof in Frankrijk, paleizen, villa's en tuinen, Rome in de tijd van de contra-reformatie

1800 - heden

1780-1900

1900-1945

1945-1990

1990 - heden

Soorten vragen

1 Wat zijn aspecten van de voorstelling? SPEKKIGAAS

2 Wat zijn aspecten van de vormgeving? (VROLLijKT) vaak compositie

3 Wat moet je weten over de kunstgeschiedenis?

4 Wat zou een combinatievraag kunnen zijn?

5 Wat kan gevraagd worden over materiaal en techniek?

6 Hoe kom je achter de betekenis, of inhoud van een werk?

7 Wat is de functie van een kunstwerk?

8 Hoe beantwoord je een menings-, standpunts-, beweringsvraag?

KUNST EN LEVEN

1. In hoeverre verschilt de beroepspraktijk van een moderne kunstenaar uit de 20e of 21e eeuw met die van de kunstenaar uit de middeleeuwen, renaissance, barok of negentiende eeuw?
2. In hoeverre is in de loop der tijd de maatschappelijke status en de sociaaleconomische positie van de kunstenaar veranderd?
   
3. Hoe en waarom presenteert de kunstenaar zich op een bepaalde manier in zijn werk (bijvoorbeeld in een zelfportret)?
   

KUNST EN LEVEN

4. Hoe en waarom wordt het leven van de kunstenaar of diens visie op de maatschappij zichtbaar in zijn werk?

5. Hoe en waarom wordt de kunstenaar door anderen gezien en verbeeld (bijvoorbeeld door andere kunstenaars of de pers)?

6. In hoeverre weerspiegelt het atelier of de woning van de kunstenaar zijn of haar visie op (kunst en) het leven?

7. Hoe en waarom maakt de kunstenaar zijn eigen leven tot onderdeel van zijn kunst?

Eindtermen

Subdomein A - Beschrijven, onderzoeken en interpreteren

• Aspecten van de voorstelling
• Aspecten van de vormgeving
• Kennis en inzicht van de geschiedenis van B.K., Arch., Vormg.
• Verschillende visies (beschouwer, kunstenaar, bepaalde tijd)

Subdomein B - Beschouwen 

• Het vermogen om te beoordelen.

Begrippen

Je moet de betekenis van de woorden kennen en kunnen toepassen in je antwoord. 

Blz 41 t/m 53 Havo

Blz 21 t/m 33 VWO

Wat weet je nog?

Renaissance, neoclassicisme, romantiek, realisme, Arts&Crafts, Jugendstil, impressionisme, postimpressionisme, modernisme, expressionisme, kubisme, futurisme, constructivisme, De stijl, Bauhaus, Functionalistische architectuur, art deco, dadaïsme, surrealisme, socialistisch realisme en nationaalsocialisme, postmodernisme, abstract expressionisme, cobra, popart, hyperrealisme, opart, minimalisme, conceptkunst, performance, environments, landart, arte povera, kinetische kunst, lichtkunst, graffiti en streetart, neo-expressionisme, fotografie, hedendaags.

voorstelling

vormgeving 

kunstgeschiedenis

combinatievraag

materiaal en techniek

betekenis, of inhoud 

functie 

menings-, standpunts-, beweringsvraag?

Toepassen

Maak de vragen 1 t/m 11

Kunst en leven

Renaissance - hedendaags

RENAISSANCE

RENAISSANCE

Voorstelling Vormgeving

Voorstelling

Wat stelt het voor? Gebruik bijvoegelijke naamw. 
Bloeiende boom, verdrietige gezichtsuitdrukking...

Vormgeving 

Vorm, licht, compositie, kleur, ruimte, techniek (materiaal en hanteringswijze) 

Betekenis Functie Inzicht

1. Bekijk filmfragmenten.

- Ai Weiwei 5:24

- Frida Kahlo 2:26

2. Hoe passen deze kunstenaars bij het thema 'kunst en leven'?

Kunstenaars en de kunstmarkt

1. In hoeverre verschilt de beroepspraktijk van een moderne kunstenaar uit de 20ste of 21ste eeuw met die van een kunstenaar uit de middeleeuwen, of negentiende eeuw?
2. In hoeverre is in de loop der tijd de maatschappelijke status en de sociaaleconomische positie van de kunstenaar veranderd?

Kunstenaarsschap

• De bovenkant en de onderkant van de kunstmarkt 
• Marlene Dumas 
• Kunstenaar versus architect, ontwerper 
• (Over)leven als kunstenaar 
• Kunst en geld door de eeuwen heen 
• Vóór, tijdens en na 19e eeuw 
• Cultureel ondernemers 
• Studio Roosegaarde / Atelier Van Lieshout / Jeff Koons 

Inleiding: leven van kunst

Middeleeuwen: kunstenaar is alleskunner (vervaardigt allerlei gebruiksvoorwerpen)

19e eeuw: kunst om de kunst (kunst heeft geen ander doel, zoals een gebruiksfunctie of een politieke boodschap uitdragen) l'art pour l'art

decoratieve, toegepaste kunst wordt als minderwaardig gezien

Nu: kunstenaars op uiteenlopende terreinen actief (net als in de middeleeuwen) geld verdienen met de verkoop van schilderijen, beelden of foto’s valt niet mee

De bovenkant en de onderkant van de kunstmarkt

BKK: ‘Slechts 5% van de beeldende kunstenaars in 

Nederland zit boven de armoedegrens’ (95% leeft in 

armoede)

Veel media-aandacht voor recordprijzen op

 kunstveilingen Maar: gaat vaak over kunst van overleden 

kunstenaars. Uitzonderingen: Hockney, Koons, Richter, Hirst en Dumas

NIEUWS

november 2021: Da Vinci maakte dit werk zeer waarschijnlijk niet. Maar: geschilderd ‘met toestemming of onder toezicht van’ Da Vinci.

VRAAG

Kat in de zak voor $ 450.300.000?

Wat doet dit nieuws met de waarde van het schilderij bij een volgende verkoop?

De bovenkant en de onderkant van de kunstmarkt

Vincent van Gogh

Leefde in armoede

Tijdens zijn leven verkocht hij enkele schilderijen

Ruilde werken met andere kunstenaars tegen voedsel of teken- en schildermaterialen

VOORBEELD: 

Portret van Dr. Cachet

Duurste Van Gogh ooit

In 1990 geveild voor 82,5 miljoen dollar (73,45 miljoen euro)

Marlene Dumas (1953)

• Zuid-Afrikaans, woont en werkt sinds 1976 in Amsterdam
  
• Succesvol
  
• Schilderijen op doek en papier
  
• Mens als onderwerp
  
• Schildert naar foto’s, beelden uit de media
  
• Losse stijl, suggestief: geeft in enkele rake streken iemands houding of uitdrukking weer
  
• Breed gewaardeerd:

       -Herkenbare beelden
       -Uitdrukkingskracht

• Onderwerp lijkt vaak aangenaam, maar is het niet
  

Dumas aan het werk (2014), maakt zélf haar werk

Jeff Koons in zijn atelier, medewerkers maken de schilderijen (veel vraag naar)

op eerste gezicht:

lieflijk portret van een

keurig kind

maar: subtiele, kwaadaardige blik in ogen

vervreemdend

Autonoom kunstenaars

Autonoom => vrij, zelfstandig, onafhankelijk

• Maken ‘vrij werk’
• Werken zelden in opdracht
  
• Blijven kunst produceren, ook al staan daar geen inkomsten tegenover (passie/roeping)
  

Architecten en ontwerpers

  

• Werken in opdracht voor; particulieren/bedrijven/overheid
• Maken zelden ‘vrij werk’, alléén om: 

       - Ideeën te testen
       - Ideeënrijkdom onder de aandacht te                   brengen van mogelijke opdrachtgevers                (bijv. prijsvragen: Pierre Cuypers won een      

      prijsvraag en mocht het Rijksmuseum 

      ontwerpen)

• Beëindigen beroepspraktijk als er geen opdrachten meer binnenkomen
  

(Over)leven als kunstenaar in Nederland

• Sinds 2002 praten kunstenaars over geld, daarvoor waren termen ‘kunst’ en ‘geld’ onverenigbaar
  
• Merchandise
  
• Nu: Creativiteit inzetten om geld te verdienen

Meerwaarde: brug slaan tussen samenleving en kunst

Cultureel ondernemerschap is onderdeel vankunstenaarschap

Corneille ontwierp in 1996 stropdassen voor een bedrijf, maar werd hem in de kunstwereld niet in dank afgenomen.

Cultureel ondernemers

• Daan Roosegaarde (1979): Studio Roosegaarde
• Nederlandse ondernemer, uitvinder en ontwerper
  
• Werkt in opdracht (maar bepaalt wel zelf wat hij wel/niet aanneemt)
  
• Kunst en technologie
  
• Projecten die in het leven de stedelijke omgeving verbeteren, klimaatcrisis bestrijden en verbeelding prikkelen
  
• Fietspad onderdeel van project Smart Highway: Wegen die overdag opladen en oplichten in het donker

VRAAG

Welke meerwaarde heeft het, en welke problemen levert het op, om kunstenaars te vragen voor ontwerpen met praktisch nut (zoals dit fietspad)?

Cultureel ondernemers

• Joep van Lieshout (1963): Atelier Van Lieshout (AVL)
  
• Autonoom, maar werkt ook in opdracht
• Soms praktisch te gebruiken, maar meestal kunst om bekeken te worden en om je aan het denken te zetten.
• Grootschalig, fabrieksachtig atelier in Rotterdam
  
• Succesvol cultureel ondernemer:

       - 20 mensen in dienst voor productie
       - 4 mensen in dienst voor PR en organisatie van opdrachten en 

          tentoonstellingen

Cultureel ondernemers

Jeff Koons (1955), Verenigde Staten

Veel assistenten in dienst, want: veel vraag naar zijn werk vanuit vrije markt

VRAAG

Kun je de medewerkers van Koons kunstenaars noemen?

Subsidies

VRAAG

Vind jij dat een kunstenaar overheidssubsidie moet ontvangen?

Discussie over voors van subsidies

Samenleving kan niet zonder kunst (om andere redenen dan economische)

 

Kunst moet ondersteund worden als het ten onder dreigt te gaan op vrije markt

Discussie over tegens van subsidies

Kunstenaar komt los te staan van samenleving door subsidies.

Kunstenaar moet zich opstellen als ‘cultureel ondernemer’

-Meer werk verkopen

-Opdrachtgevers zoeken

Dit beleid is na 2002 voortgezet > minder subsidies

Kunstenaars en de kunstmarkt

1. In hoeverre verschilt de beroepspraktijk van een moderne kunstenaar uit de 20ste of 21ste eeuw met die van een kunstenaar uit de middeleeuwen, of negentiende eeuw?
2. In hoeverre is in de loop der tijd de maatschappelijke status en de sociaaleconomische positie van de kunstenaar veranderd?

Do hit chair

• Metaal is stug en wie een mooie vorm/zacht zitvlak wil scheppen moet niet te hard en niet te zacht kunnen slaan.
• Het metaal kan bij te hard slaan scheuren, en gaten/scherpe randen zijn niet comfortabel/zitten niet lekker.
• Het metaal kan bij onzorgvuldig slaan scherpe randen/hoeken opleveren, en dat kan leiden tot schade aan kleding of lichaam.

 

KUNST EN LEVEN

PARTICULIER MECENAAT

Mecenas is een term die wordt gebruikt om iemand aan te duiden die financieel of anderszins steun biedt aan kunstenaars.

Cuypers

Neogotiek

Rijksmuseum

Overheidsgebouwen in de 

21e eeuw

Nu: zoveel geld uitgeven aan een overheidsgebouw vaak gezien als verspilling.

Bijv. Binnenhof renovatie: soberheid en doelmatigheid voorop i.p.v. architectonische schoonheid.

De samenwerking met dit ontwerpbureau is in 2019 verbroken.

Cultureel centrum het Eemhuis in Amersfoort door architectenbureau Neutelings Riedijk, geopend 2014, exterieur.

Bekend om vernieuwende en spectaculaire gebouwen

Luxe uitstraling

Kostbare afwerking

Budget van € 45 miljoen werd met € 10 miljoen overschreden

Interieur: banken, trappen, kasten en vloeren uitgevoerd in eikenhout.

ARCHITECT

Een architect ontwerpt en maakt plannen voor gebouwen, bruggen en andere constructies.

Gericht op het kunstenaarschap en ontwerp.

INGENIEUR

 

De ingenieur zich meer richt op de technische en structurele kant.

Een manier voor architecten en ontwerpers om aan opdrachten te komen, is door mee te doen aan prijsvragen. Door een opdrachtgever wordt in dat geval een prijsvraag uitgeschreven. Architectenbureaus of ontwerpers maken daarbij een volgens hen passend ontwerp en presenteren het aan de opdrachtgever. Het winnende ontwerp wordt uiteindelijk gebouwd en de architect of ontwerper mag dit verder mee uitvoeren. Pas nadat hun ontwerp gekozen is, ontvangen ze inkomsten voor het ontwerp.

Neutelings en Riedijk doen regelmatig mee aan een prijsvraag, waardoor ze grote opdrachten binnenslepen. Toch hebben ze kritiek op deze manier van opdrachten verwerven. 

- Benoem een punt van kritiek.

ANTWOORD

Het meedoen aan prijsvragen is erg tijdrovend en wanneer de prijsvraag niet gewonnen wordt, krijgt de architect de opdracht niet en loopt daarmee inkomsten mis.

Waarom zou een opdrachtgever een prijsvraag uitschrijven?

ANTWOORD

Een prijsvraag is een middel om te kiezen voor het beste plan voor de opgave, of om ideeën daarvoor te ontwikkelen. 

OF JUIST GEEN PRIJSVRAAG

Kröller-Müller Museum: ‘We zien een architect als een kunstenaar, en een kunstenaar kiezen we altijd zelf’

Nederlandse architecten kritisch over uitbreiding Museum Kröller-Müller door Japanse sterarchitect. De Japanse architect Tadao Ando (81) ontwerpt een ondergrondse uitbreiding voor Museum Kröller-Möller. Nederlandse architecten vragen zich af waarom de opdracht niet openbaar is aanbesteed. Volgens het rijksmuseum op de Veluwe hoeft dat niet, omdat de uitbreiding een ‘kunstwerk’ zou zijn.

Waarom kiest Kröller-Müller niet voor jong ontwerptalent, in Nederland volop aanwezig?

Wij zijn een publiek gebouw, hebben de ambitie om te groeien en zijn daarbij voor een bepaalde vorm van zekerheid gegaan. Tadao Ando is a reason to travel, daar komen mensen voor.’

The free stamp uit 1991 van de kunstenaars Claes Oldenburg en Coosje van Bruggen. Het is een stempel met de tekst FREE, wat niet alleen ‘vrij’ betekent, maar ook ‘gratis’.

 

KUNST EN LEVEN

ATELIER VAN DE KUNSTENAAR

LEREN VOOR HET CSE

- beroepspraktijk

- maatschappelijke status

- sociaaleconomische positie 

Kennis over de kunstgeschiedenis - postmodernisme 

Het kunstenaarsatelier

Werkplaats van een kunstenaar

Vraag

Welke functies zie je hier terug?

MOGELIJKE FUNCTIES VAN EEN ATELIER

Schetsen en uitwerken, zelf en/of door anderen

Inspiratie (bijv. door de inrichting)

Tentoonstellingsruimte

(Mogelijke) klanten ontvangen

Plek om zich te (laten) portretteren

Collega’s ontvangen

Feesten

Verblijfplaats

Opslag

De schilder Hendrik Willem Mesdag in zijn atelier in Den Haag in 1889

Kunststromingen rond 1900 Romantiek

‘Vluchten’ uit de werkelijkheid

Laat ons beseffen dat de natuur een grote

macht is.

Onze nietigheid / vergankelijkheid

beseffen.

Onder meer in de romantiek:

- Nationalisme

- Verlangen naar het verleden

- Machtige natuur, nietige mens

- Hang naar het platteland (weg van geïndustrialiseerde stad)

Kunststromingen rond 1900 Realisme

Weergeven harde realiteit

- het alledaagse afgebeeld

- werkelijkheid werd niet 

   geïdealiseerd

Onder meer in het realisme:

- Alledaagse gebeurtenissen

- ‘Echte’ mensen: arbeiders en boeren

- En plein air schilderen dankzij uitvinding verftube

Kunststromingen rond 1900 Impressionisme

Een indruk van de werkelijkheid

- directe waarneming van kleuren 

en vormen

- snelle hanteringswijze 
losse toetsen

 

- Direct naar de waarneming: weergeven wat je ziet in plaats van wat je weet

- Bepaald moment, bepaalde plek snel vastleggen

- Toetsmatig

- Invloed fotografie (vastleggen van het moment)

- verftube

My Bed  

Binnen Emins oeuvre is het een sleutelwerk, omdat ze hierin haar leven heeft gepresenteerd als kunstwerk, zonder enige ingreep of toelichting behalve de titel. 

Het bed doet verslag van een sombere periode in Emins leven, waarin haar bed haar toevluchtsoord was.

KUNST EN LEVEN

4. Op welke manier weerspiegelt het atelier of de woning van een kunstenaar zijn of haar visie op kunst en/of leven?

Dat leven en werk bij kunstenaars in elkaar overlopen is ook afleesbaar aan de omgeving waarin zij wonen en werken.

Het atelier van Francis Bacon weerspiegelt de heftige emoties in zijn werk.

Het atelier van Jeff Koons is clean en ordentelijk en past daarmee bij de afstandelijke ironie die de kunstenaar inneemt ten opzichte van de werken die hier door een team van medewerkers efficiënt en in grote hoeveelheden worden geproduceerd.

GOTIEK ca.1150 tot ca.1450

BOUWKUNST

BEELDHOUWKUNST

SCHILDERKUNST

Kunstgeschiedenis herhaling

KENMERKEN 

GOTISCHE BOUWSTIJL

Wij gaan de video nog een keer bekijken.

Beschrijf de stijl, vormkernmerken van deze gotische kathedraal.

Hoe ziet de kathedraal eruit? Wat zie je allemaal?

Een essentieel kenmerk van gotische architectuur is de behoefte om veel licht naar binnen te halen.

Een essentieel kenmerk van gotische architectuur is de drang de hoogte in te willen bouwen.

pinakel

Zichtbare constructie-elementen aan de buitenkant van de kerken.

Een spitsboog (ogivaal) is sterker dan een rondboog, omdat die niet de neiging heeft in het midden door te zakken. 

Kruisribgewelf. Dit gewelf had een dragende functie op de pijlers, waardoor de muren minder massief gemaakt konden worden

luchtboog

steunbeer

De ruimte die skeletbouw vrijliet, kon worden opgevuld met muren met daarin bijzonder grote vensters.

Maaswerk. Stenen versiering in geometrische patronen in het boogveld van gotische vensters en nissen.

Rijke ornamenten. Rijkelijk versierd.

 

KUNST EN LEVEN

CONCEPTUELE KUNST

LEVEN VOOR, IN EN MET KUNST  

Het leven van de kunstenaar als kunstwerk

CONCEPTUELE KUNST

Het idee belangrijker dan de materiële uitvoering: 

- het idee hoeft zelfs niet uitgevoerd te worden.

- hoeft niet door de kunstenaar zelf te worden uitgevoerd; 

(Het maakt dus niet zoveel uit hoe het precies wordt uitgevoerd en die uitvoering kan en/of mag voor elke tentoonstelling variëren.)

 

KUNST EN LEVEN

(POST)MODERNISME

POSTMODERNISME

1945-1990

wederopbouw na WOII

vrede en welvaart

consumptiemaatschappij

reclame / massamedia

kunst en de massacultuur 

                                  samengaan

THE AMERICAN DREAM

Als je maar hard werkt, kun je altijd de top bereiken.

Vrijheid en gelijkheid van alle mensen.

Toenemende welvaart en luxe.

POSTMODERNISME

Eclectisme.

Combineren van verschillende stijlen uit het verleden.

'Less is a bore'

'Form follows fun'

Kleur en decoratie keren terug.

POSTMODERNISME

- Humor, speelsheid.

- Verwijzing naar een historische bouwstijl.

- Citeert (overnemen) een bekend werk / een bekende kunstenaar uit de kunstgeschiedenis.

- Er is sprake van ironie / lichte spot.

- Spelen met de grens tussen hoge en lage kunst, tussen kunst en kitsch.