Hoofdstuk 8 - Verhoudingsvraagstuk: maatschappelijke verschillen | HAVO

• Maatschappijwetenschappen
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4,5

Hoofdstuk 8

Verhoudingsvraagstuk: maatschappelijke verschillen

Noem een voorbeeld van sociale ongelijkheid 

Noem een voorbeeld van
sociale ongelijkheid

Sociale ongelijkheid gaat niet alleen over ongelijke verdeling van middelen, maar ook om lichamelijke ongelijkheid of ongelijkheid vanwege discriminatie.

Wat leer ik dit hoofdstuk?

Vorig hoofdstuk leerde ik ...

• wat de kernconcepten institutionalisering, democratisering, individualisering en rationalisering zijn
• hoe deze ontwikkelingen de afgelopen 100 jaar tot stand zijn gekomen

Wat leer ik dit hoofdstuk?

• wat verhouding en sociale ongelijkheid inhoudt 
• hoe sociale ongelijkheid ontstaat 
• de gevolgen van sociale ongelijkheid 
• hoe sociale ongelijkheid wordt bestreden

Ik leer ...

§8.1 Sociale ongelijkheid bestuderen

Pagina 141

Verhouding

Verhouding verwijst naar de wijze waarop mensen zich van elkaar onderscheiden en tot elkaar verhouden en de manier waarop samenlevingen in sociale zin vormgeven aan deze verschillen. Het verwijst ook naar onderlinge betrekkingen tussen staten.

Welke beroepen worden meer en welke beroepen worden minder gewaardeerd?

Bespreek met de leerlingen welke beroepen meer en welke minder gewaardeerd worden. Heeft dit te maken met inkomen of status? 

Sociale ongelijkheid

Een situatie waarin verschillen tussen mensen, in al dan niet aangeboren kenmerken, consequenties hebben voor hun maatschappelijke positie en leiden tot een ongelijke verdeling van schaarse en hooggewaardeerde zaken, van waardering en behandeling.

Voorbeeld van sociale ongelijkheid op basis van etniciteit. Als docent zou je naar aanleiding van deze video kunnen bespreken hoe leerlingen te maken hebben gehad met discriminatie of dat ze zich bewust zijn van hun 'white privilege'. 

De volgende video zou gebruikt kunnen worden om aan te tonen wat 'white privilege' inhoudt 

Van welke soort ongelijke verdeling is er sprake in de video?

Van welke soort ongelijke verdeling is er sprake in de video?

1. Economische hulpbronnen
2. Sociale hulpbronnen
3. Symbolische hulpbronnen
4. Politieke hulpbronnen

Hoe noemen we de indeling van sociale lagen, waartussen ongelijkheid bestaat?

Hoe noemen we de indeling van sociale lagen, waartussen ongelijkheid bestaat? 

1. Maatschappelijke ladder
2. Klassensamenleving
3. Gesloten samenleving
4. Sociale stratificatie

Sociale stratificatie

In Nederland wordt sociale stratificatie vaak beschreven op basis van bezit en inkomenssituatie. Macht, status en opleiding hebben daar ook mee te maken.

Benadruk hier dat vooroordelen en stereotypen ook een effect kunnen hebben.

Beroepen- en functiesegregatie

Sommige beroepen worden gezien als typisch vrouwelijk en andere als typisch mannelijk. Ook bij functies zien we traditionele opvattingen. 

02:10

Glazen plafond

Een onzichtbare barrière waardoor vrouwen maar beperkt kunnen klimmen op de maatschappelijke ladder. Hierdoor is het voor vrouwen lastiger om hogere posities te bereiken.

Stelling: 'Ik ben voor het invoeren van een vrouwenquotum'

Stelling: 'Ik ben voor het invoeren van een vrouwenquotum'

Eens

Oneens

Open- en gesloten samenlevingen

Sociale mobiliteit is de mogelijkheid om te stijgen of te dalen op de maatschappelijke ladder: 

Weinig mogelijkheden hiervoor noemen we een gesloten samenleving, veel mogelijkheden hiervoor noemen we een open samenleving

De overheid probeert een open samenleving te bevorderen.

Hoe kan de overheid een open samenleving bevorderen?

Hoe kan de overheid een open samenleving bevorderen?

Voorbeelden zijn: goed en betaalbaar onderwijs, toegankelijke zorg en voldoende werkgelegenheid. Maar ook de invoering van een vrouwenquotum is een voorbeeld.

Klassensamenleving

Met de opkomst van industrialisatie veranderde de standensamenleving naar een klassensamenleving.

Dit is een samenleving die gebaseerd is op economische middelen: arbeiders en kapitaalbezitters. 

Hier was weinig mogelijkheid tot sociale mobiliteit.

§8.2 Hoe sociale ongelijkheid ontstaat

Pagina 146

Positietoewijzing

Maatschappelijke oorzaken van buitenaf zijn van invloed  op iemands positie in de maatschappij. 

Het verkrijgen van  maatschappelijke positie door de eigen bijdrage van een persoon of een groep waartoe hij behoort.

Bijvoorbeeld: kwaliteit van onderwijs

Positieverwerving

Bijvoorbeeld: inzet op school

Wil je als docent dieper ingaan op kansengelijkheid in het onderwijs? Bekijk hier het lesmateriaal dat op basis van de documentaireserie gemaakt is: https://www.human.nl/onderwijs/klassen-in-de-klas-vo.html#62ead3b1-621c-4ed1-a4cc-45bb9a2709d3

Gaat het in dit fragment over positietoewijzing of positieverwerving?

Gaat het in dit fragment over positietoewijzing of positieverwerving? 

1. Positieverwerving
2. Positietoewijzing
3. Geen van beide

Het antwoord is positietoewijzing, omdat het advies van Yunuscan te maken heeft met zijn taalvaardigheid. Deze is niet genoeg voor havo, omdat hij een basistaalvaardigheid heeft gemist in zijn opvoeding. Het gaat daarbij niet om zijn eigen bijdrage, maar om iets waar hij zelf niets aan heeft kunnen doen: de plek waar zijn wieg staat is van invloed geweest op de manier van (talige) socialisatie.

Zwakkere posities op de arbeidsmarkt

• Positietoewijzing
• Subjectieve arbeidsmarktkansen: wanneer mensen hun kansen op de arbeidsmarkt zelf negatief inschatten en daardoor minder hard naar een baan zoeken.

Sommige mensen hebben een zwakkere positie op de arbeidsmarkt. Dit kan komen door: 

Kapitaal en positieverwerving

Kapitaal kan een middel zijn om een betere maatschappelijke positie te verwerven.

Er zijn 3 soorten kapitaal: 

1. Economisch: bezit of inkomen

2. Sociaal: connecties, netwerken, mate van respect.

3. Cultureel: culturele competenties zoals kennis, houdingen, opvattingen en smaak die kenmerkend zijn voor hoge posities.

Hoe kan sociaal kapitaal bijdragen aan positieverwerving?

Hoe kan sociaal kapitaal bijdragen aan positieverwerving?

Antwoord: Sociaal kapitaal verwijst naar een sociaal netwerk en sociale vaardigheden. Beide kunnen het makkelijker maken om bijvoorbeeld (via je netwerk) een baan of  een stage te bemachtigen.

Sander en de kloof

Bekijk met de leerlingen aflevering 3 van het programma Sander en de Kloof: 'Kansen zijn te koop':  https://www.npostart.nl/sander-en-de-kloof/03-02-2022/VPWON_1317001

Deze aflevering laat zien hoe economisch kapitaal van invloed is op de kansen die je in de samenleving krijgt. De hele aflevering is relevant (ook voor paragraaf 2 en 3), maar mocht daar geen tijd voor zijn, zou het fragment van 0:00-5:32 ook voldoende zijn.

Om welk soort kapitaal gaat het in dit fragment?

Om welk soort kapitaal gaat het in dit fragment?

1. Sociaal kapitaal
2. Cultureel kapitaal
3. Economisch kapitaal

Omgevingsfactoren

1. Europeanisering en globalisering

2. Informatisering en digitalisering

3. Veranderende man-vrouw veranderingen

4. Stijging van het opleidingsniveau

5. Ontwikkeling van de postindustriële samenleving

Een aantal veranderingen zijn van toepassing op de sociale (on)gelijkheid: 

Benadruk dat sommige groepen profiteren van deze ontwikkelingen en anderen er juist nadeel van ondervinden, bijvoorbeeld in het geval van een  vrouwenquotum.

Macht en verandering

Een ongelijke verdeling van macht kan een oorzaak zijn voor het voortbestaan van ongelijkheid. 

Het verkrijgen van macht is de sleutel tot het verminderen van sociale ongelijkheid.

Er zijn twee theorieën over hoe de macht verdeeld is.

Theorie van het pluralisme

Machtselitetheorie

Spreiding van macht over verschillende groepen, die aandacht kunnen vragen voor hun belangen. 

Een kleine elite heeft de macht in handen, die meerdere sleutelposities vervult en zo veel macht heeft. 

Welke theorie herken je in het fragment over de Tafelronde?

Welke theorie herken jij in het fragment over de Tafelronde?

Theorie van het pluralisme

Machtselite-theorie

§8.3 De gevolgen van sociale ongelijkheid

Pagina 153

Gevolgen van sociale ongelijkheid

• Kloof tussen hoog- en laagopgeleid
• Sociale uitsluiting
• Conflicten ten gevolg van maatschappelijke verschillen

Gevolgen van sociale ongelijkheid zijn zichtbaar op micro-, meso- en macroniveau: 

De kloof en het onderwijs

• Mate van cultureel kapitaal
• Verschillende behandeling en communicatie met leraren
• Referentiekader wat betreft onderwijs

Kinderen van hoogopgeleide ouders presteren vaak beter dan kinderen van laagopgeleide ouders door:

Passen de vrijetijdsbestedingen eerder bij de elitecultuur of bij de massacultuur?

Massacultuur

Elitecultuur

De kloof in cultuur en vrije tijd

• Elitecultuur: museum, theater, klassieke muziek
• Massacultuur:  actiefilms, volksmuziek

Er zijn verschillen in vrijetijdsbesteding tussen hoog- en laagopgeleiden: 

Stelling: Mensen met een lagere opleiding participeren meer in de politiek dan mensen met een hogere opleiding.

Stelling: Mensen met een lagere opleiding participeren meer in de politiek dan mensen met een hogere opleiding. 

Eens

Oneens

Het juiste antwoord is oneens. Mensen met een hogere opleiding participeren meer in de politiek dan mensen met een lagere opleiding of met een lager inkomen. 

De kloof in de politiek

Verschillen in maatschappelijke positie leiden tot verschillen in deelname aan de politiek. 

Participatie wordt onder andere beïnvloedt door opleiding, religie, sekse en etniciteit. 

Ook representativiteit is van groot belang. 

Op deze afbeelding zie wat de representatie van heel Nederland op basis van opleiding zou moeten zijn. 

Als opleidingsniveau leidend zou zijn, zou er een ruime meerderheid zijn voor mensen die alleen middelbare school of een mbo hebben afgerond. Mensen met een universitaire of HBO-opleiding zouden zich moeten neerleggen bij een plek in de oppositie.

Bron: https://www.volkskrant.nl/kijkverder/2017/nieuwekamer/ (2017)

Op deze afbeelding zie je de daadwerkelijke representatie op basis van opleiding in de Tweede Kamer (2017). 

De Tweede Kamer is dus niet representatief en dit begrip kan aan de hand van dit voorbeeld worden uitgelegd.

Instrumentele visie

Ontwikkelingsvisie

Politieke participatie is een middel om besluiten te nemen. Betrokkenheid van burgers is belangrijk maar geen doel op zich. 

Politieke participatie als doel op zich. Meer participatie is goed voor de democratie.

De wenselijkheid van participatie

De kloof en gezondheid

Verschillen in opleidingsniveau leiden tot verschillen in levensverwachting. Dit heeft te maken met:

• Kennis
• Levensstijl
• Gedrag
• Communicatievaardigheden 

Samenvattende video

Mogelijkheid tot reflectie op terminologie door middel van een discussie in de klas

Welke termen zouden volgens jou hoog- en laagopgeleid kunnen vervangen?

Welke termen zouden volgens
jou hoog- en laagopgeleid kunnen
vervangen?

Sociale uitsluiting

Er is sprake van sociale uitsluiting bij meer dan 1 van de volgende bestanddelen: 

Beperkte sociale en politieke participatie, beperkte normatieve integratie, niet goed kunnen voorzien in elementaire levensbehoeften, geringe toegang tot sociale grondrechten. 

Conflicten

Maatschappelijke verschillen kunnen leiden tot sociale uitsluiting en tot conflicten. Voorbeelden:

• Gender
• Generaties
• Klasse
• Etniciteit
• Sociaal-culturele verschillen 

***

Misschien leerlingen vragen om voorbeelden te bedenken bij deze conflicten? Dingen die ze zelf meegemaakt hebben misschien?

Geef een voorbeeld uit je eigen leven waarbij verschillen tussen gender, generaties, klasse, etniciteit of sociaal-culturele verschillen tot conflict hebben geleid.

Geef een voorbeeld uit je eigen leven waarbij verschillen tussen gender, generaties, klasse, etniciteit of sociaal-culturele verschillen tot conflict hebben geleid.  

Voorbeeld van sociaal-culturele verschillen tussen de beleidsmakers en de boeren die daar de gevolgen van ondervinden. 

Harmoniemodel

Conflictmodel

Overeenstemming bereiken door middel van overleg. 

Beïnvloeding van de media  (media-offensief) of door middel van betogingen en stakingen 

Omgaan met conflicten

Benadruk dat de manier waarop mensen omgaan met conflicten afhankelijk is van de cultuur in een samenleving. 

Gevolgen van conflicten

Noem een voorbeeld waarbij een politiek conflict tot maatschappelijke verandering heeft geleid.

Noem een voorbeeld waarbij een conflict tot maatschappelijke verandering heeft geleid.

Bijvoorbeeld die invoering van de roetveegpiet. 

§8.4 Sociale ongelijkheid bestrijden

Pagina 152

Hoe kan sociale ongelijkheid bestreden worden? 

Hoe kan sociale ongelijkheid
bestreden worden?

Meer rechten voor burgers

Democratisering leidt tot minder sociale ongelijkheid, doordat mensen meer inspraak  hebben.

Als je zelf mee mag stemmen dan zullen politieke besluiten ook beter overeenkomen met wat voor jou belangrijk is

Bijvoorbeeld: vrouwen hadden stemrecht vanaf 1919 en daardoor was het mogelijk dat er in 1956 de wet handelingsonbekwaamheid werd afgeschaft.

Stelling: 'Vanaf 1986 is de ongelijkheid tussen burgers in Nederland toegenomen'.

Stelling: 'Vanaf 1986 is de ongelijkheid tussen burgers in Nederland toegenomen'.

Eens

Oneens

Het juiste antwoord is eens. De ongelijkheid is op basis van vermogen toegenomen. Een oorzaak hiervoor is de toenemende populariteit van het liberalisme. Eigen verantwoordelijkheid werd steeds belangrijker en mensen zijn minder bereid om mee te betalen aan hulp voor mensen die in armoede leven (pagina 161)

Ideologieën en ongelijkheid

Socialisme en sociaaldemocratie

Liberalisme

Confessionalisme

De overheid heeft de taak om sociale ongelijkheid tegen te gaan. 

De overheid vertrouwt op de vrije markt en is  voor dereguleren, privatisering en denivellering.  

Gespreide verantwoordelijk-heid voor de overheid, bedrijven en het maatschappelijk middenveld.

Overheidsinstrumenten

De overheid heeft verschillende instrumenten om sociale ongelijkheid te beïnvloeden:

• Sociale zekerheidsbeleid
• Actief arbeidsmarktbeleid
• Inkomensverdelingbeleid
• Onderwijsbeleid
• Wijkgericht achtertandsbeleid

Een voorbeeld van wijkgericht achterstandsbeleid

Sleep het beleid naar het juiste instrument.

Sociale zekerheidsbeleid

Onderwijsbeleid

Inkomens-

verdelingsbeleid

Actief arbeidsmarktbeleid

Wijkgericht achterstandsbeleid

Werkloosheid-uitkering (WW)

Subsidiëren van taalscholen voor mensen met een taalachterstand

Het Nederlandse belastinglandschap aantrekkelijk maken voor bedrijven. 

Leg uit dat er voor de overheid sprake is van een dilemma: de belasting voor grote bedrijven verhogen is een manier om de sociale ongelijkheid te bestrijden, maar tegelijkertijd kan het ook zijn dat bedrijven besluiten om naar het buitenland te verhuizen. Dit is slecht voor de werkgelegenheid. 

Effecten van overheidsinstrumenten

• Minder sociale ongelijkheid
• Minder beloningsongelijkheid
• Minder kansenongelijkheid tussen groepen
• Hoge uitgaven voor de overheid: hoge belastingen kunnen zorgen voor een verslechterde concurrentiepositie en werkgelegenheid
• Weinig prikkels om te werken
• Minder doelmatige inzet van middelen

maatschappij-wetenschappen.nl

maatschappij-wetenschappen.nl

Wat heb je geleerd deze les?

Wat vind je nog lastig?

Volgende les: Veiligheid

Ik leerde ...

• wat verhouding en sociale ongelijkheid inhoudt 
• hoe sociale ongelijkheid ontstaat 
• de gevolgen van sociale ongelijkheid 
• hoe sociale ongelijkheid wordt bestreden

Einde van hoofdstuk 8

Verhoudingsvraagstuk: maatschappelijke verschillen