Jazz lessenreeks (3 lessen)

• Muziek
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5,6

Muziekgeschiedenis

Jazz

1900-nu

Na deze lessenreeks:

• Ken en herken je de technische termen / compositie technieken uit de Jazz: 
  > Bluesschema (12 maten schema)
  > Call & Response
  > Syncope
  > Dirty intonation / blue notes
  > Improviseren
  > Walking bass
  > Swing 
  > Scatten
  > Riffs
• Heb je kennis over de verschillende stijlen binnen de Jazz: Blues / Ragtime / New Orleans jazz / Latin jazz /  Swing / Bebop / Cool Jazz / Free Jazz / Jazz Rock / Nu-Jazz
• Kun je deze verschillende stijlen herkennen en beschrijven a.d.h.v. muzikale stijlkenmerken.
  
• Ken en herken je de instrumenten uit een jazzcombo, Latin jazz band en bigband 

Dit weet ik al over jazz muziek

Maatschappij

De bekendste is de trans-Atlantische slavenhandel naar Amerika. De West-Europeanen voerden toen (in de periode 1550-1800) duizenden Afrikanen in slavernij naar Noord en Zuid-Amerika waar ze moesten werken op plantages.
De slaven werden gekocht van Afrikaanse stamhoofden. Dit systeem was in Europa geaccepteerd en er werd grof geld aan verdiend; zwarte mensen werden als minderwaardig gezien, alsof ze geen echte mensen waren. Aan het einde van de 18e eeuw begonnen protestante groepen, zoals de Quakers te protesteren tegen de slavenhandel. Volgens hen waren alle mensen gelijk.

De (Afro-Amerikaanse) burgerrechtenbeweging (Engels: civil rights movement) was een sociale beweging in de Verenigde Staten die in de jaren 1950 en 1960 streed voor gelijkberechtiging van zwarte Amerikanen. 

Ze streed met geweldloze middelen (burgerlijke ongehoorzaamheid) 

tegen de juridisch vastgelegde rassensegregatie in het zuiden van de VS 

en de meer algemene discriminatie tegen zwarten.

De ontwikkeling van de Jazz muziek

Jazz vindt zijn wortels in de muzikale tradities van Afrika. Slaven uit West-Afrika brachten hun ritmische structuren en instrumenten mee naar Amerika. Deze muzikale elementen vermengden zich met Europese harmonieën en melodieën om een uniek nieuw geluid te vormen.

Blues

KENMERKEN

Melodisch

• Dirty intonation
• Glissando (slide op gitaar)
• Blue notes
  

Harmonisch

• 12 maten schema - I / IV / V 

Tempo

• Overwegend langzaam

Klankkleur

• Zang + gitaar of piano

Structuur

• 12 maten / chorus 
• Call & Respons

Muddy Waters - Hoochie Coochie man!

Tijdens de gitaarsolo is het 12 maten schema goed te horen!

Worksong

Ragtime

KENMERKEN

Melodisch

• Syncopische melodie

Harmonisch

• Gespeeld op de piano: afwisselende basnoten in octaven
  en akkoorden, melodie in rechterhand. 

Tempo

• Overwegend up tempo

Klankkleur

• Piano

Metrisch

• Ragged time (verscheurde tijd)
• 2/4 maatsoort

Eerste gecomponeerde en genoteerde Afro-Amerikaanse muziek

Wellerman (origineel zeemanslied)

In ragtime versie

Scot Joplin - Maple Leaf Rag

Beroemde ragtime componist

Jazz

ALGEMENE KENMERKEN

Melodisch

• Improvisatie
• Walking bass
• Blue notes

Ritmisch

• Beat
• Swing

Klankkleur

• Jazz combo's / Bigbands
• Scatten / zang
• Veel blazers + ritmesectie: akkoordinstrument (piano / gitaar) + bas (contrabas / basgitaar) + drums

Structuur

• Afwisseling thema - solo's 

New Orleans Jazz (ca. 1910)

KENMERKEN

Melodisch

• Gelijktijdige gezamenlijke improvisatie

Harmonisch

• Herhalend (blues)schema 

Tempo

• Overwegend up tempo

Klankkleur

• Melodie: klarinet / trompet / cornet / trombone
  
• Ritme: piano / banjo / gitaar / contrabas of tuba / drums

When The Saints Go Marching in

New Orleans jazz tijdens een begrafenis

Virtuositeit

Virtuositeit verwijst naar het uitzonderlijke technische meesterschap van een muzikant, waarmee complexe en veeleisende passages schijnbaar moeiteloos worden uitgevoerd. In de muziek van de Romantiek wordt virtuositeit vaak gebruikt om de vaardigheid van de uitvoerder te benadrukken, met snelle loopjes, ingewikkelde ritmes en extreme dynamiek. Het is prominent aanwezig in werken van componisten zoals Liszt en Paganini, die speciaal 

stukken schreven om de grenzen van 

technische beheersing te verkennen.

Paganini - Caprice nr. 5

Chromatiek

Chromatiek in de Romantiek verwijst naar het gebruik van opeenvolgende halve tonen binnen melodieën en harmonieën. Dit zorgde voor een rijkere, expressieve klank en maakte complexe modulaties mogelijk. 

Componisten gebruikten chromatiek om emoties te versterken, spanning op te bouwen en onverwachte 

wendingen in de muziek te creëren. Het werd een kenmerkend element in de werken van componisten 

als Wagner, Liszt en Chopin, waar het vaak een gevoel van drama, verlangen of mysterie oproept.

Rachmaninoff 

Prelude Op. 3 No. 2 in C# Minor

Leidtoonspanning

Leidtoonspanning in de Romantiek verwijst naar de spanning die ontstaat door het gebruik van de leidtoon, de zevende toon van een toonladder, die één halve toon lager ligt dan de grondtoon. Deze toon heeft een sterke neiging om naar de grondtoon op te lossen, wat een gevoel van richting en verwachting creëert. 

In de Romantiek werd leidtoonspanning vaak versterkt door chromatiek, uitgebreide harmonieën en vertraging, wat de expressieve en dramatische impact van de muziek vergrootte. Dit effect werd veelvuldig toegepast in werken van componisten als Wagner, Chopin en Liszt.

Voorbeeld:
De leidtonen B en F willen beiden oplossen naar C en E

Overgansdynamiek

1. Terrassendynamiek in de Barokmuziek verwijst naar abrupte, blokkerige overgangen tussen harde en zachte passages zonder geleidelijke volume-opbouw of -afbouw. 

2. Overgangsdynamiek verwijst naar geleidelijke veranderingen 

in de klanksterkte in muziek, zoals crescendo en decrescendo of 

diminuendo.

Sforzando

Een muzikale aanduiding voor een plotselinge, 

krachtige nadruk op een noot of akkoord. 

In de Romantiek werd het gebruikt om 

dramatische expressie te versterken, 

vaak gevolgd door dynamische veranderingen 

zoals een crescendo of diminuendo.

We kennen maar 2 vormen van dynamiek

Tempo

Tempo in muziek verwijst naar de snelheid waarmee een muziekstuk wordt uitgevoerd. Het wordt vaak aangegeven met termen zoals Allegro (snel), Adagio (langzaam), of een metronoomaanduiding in beats per minuut (BPM). Het tempo bepaalt de karakteristieke sfeer en energie van een compositie.

Rubato spel: het flexibel omgaan met tempo door bepaalde noten iets te vertragen of te versnellen, terwijl het algemene ritme behouden blijft, om de expressie en emotie van de muziek te versterken.

Tertsverwantschappen

Tertsverwantschappen in muziek verwijzen naar de relatie tussen toonsoorten of akkoorden waarvan de grondtonen een grote of kleine terts van elkaar verwijderd zijn. Dit was een kenmerkend element in de Romantiek, waar componisten zoals Schubert 

en Liszt het gebruikten om onverwachte 

modulaties en harmonische kleuren te 

creëren. Het geeft de muziek een gevoel 

van spanning, warmte of mysterie.

Het Romantisch symfonie orkest

Welk instrument speelt
hier de solopartij?

Nieuwe instrumenten

Het kunstlied in de Romantiek is een intieme 

vocale compositie, meestal voor 

solozang en pianobegeleiding, 

waarin poëzie en muziek samenkomen. 

Componisten zoals Franz Schubert, Robert Schumann en 

Johannes Brahms zetten gedichten op muziek, 

waarbij de piano vaak een belangrijke 

rol speelde in het vertellen van het verhaal.

De vorm is vaak een coupletlied, een gevarieerd lied of

een doorgecomponeerd lied

HET KUNSTLIED

F. Schubert - De Erlkönig

De wals was een van de populairste dansvormen in de Romantiek en werd vaak gebruikt in zowel symfonieën als pianomuziek. Deze matig snelle dans, die in 3/4 maat wordt gespeeld, kreeg in de 19e eeuw een romantische en verfijnde uitstraling. Componisten zoals Johann Strauss II, Frédéric Chopin en Pyotr Iljitsj Tsjaikovski gebruikten de wals in hun werken om een elegante, emotionele sfeer te creëren.

Dansen uit de Romantiek

Nationale scholen verwijzen naar muzikale stromingen die opkwamen in de Romantiek, waarbij componisten zich lieten inspireren door hun eigen nationale cultuur, volksmuziek en tradities. Ze gebruikten vaak specifieke ritmes, melodieën en harmonieën die kenmerkend waren voor hun land. Voorbeelden zijn de Russische school (met componisten zoals Tsjaikovski en Mussorgsky), de Tsjechische school (met Dvořák en Smetana) en de Noorse school (met Grieg).

Programmatuurmuziek is muziek die een specifiek verhaal, beeld of idee vertegenwoordigt, vaak buiten de muziek zelf. Het is een vorm van instrumentale muziek die niet alleen klinkt, maar ook bedoeld is om een programma of verhaal te vertellen.

Nationale scholen / programmamuziek

Nationale scholen / programmamuziek

De pianocyclus Schilderijententoonstelling behandelt een muzikale impressie van tien schilderijen gemaakt door de Russische kunstenaar Viktor Hartman (1834 – 1873). 

Hij was  architect, ontwerper, volksschilder en beeldend kunstenaar in Sint Petersburg.

Moessorgski bezocht in 1874 een herdenkingstentoonstelling over Hartman die dat jaar was overleden. De componist kwam op het idee de indrukken van de tentoonstelling in muziek om te zetten. Het werd een rijk gevarieerd werk en een van de meest spraakmakende pianocomposities van de negentiende eeuw. 

Mede door de fantastische bewerking voor symfonieorkest (1922) door de Fransman Maurice Ravel (1875 – 1937) werd de Schilderijententoonstelling een klassieke hit.

1. Gnomus. 

Een strompelende, mismaakte dwerg.

Programmamuziek

Muziek die gebaseerd is op een buitenmuzikaal gegeven. Denk bijvoorbeeld aan een schilderij, een gedicht of een verhaal. De muziek beeldt dit in klank uit. Mensen kregen een programmaboekje met hierin de uitleg (het verhaal) van de muziek.

Dansen in de Romantiek (pianomuziek)

De mazurka, de polonaise en de wals zijn van oorsprong dansen die in de romantiek met name op piano uitgevoerd werden.
Kenmerkend is het ingetogen karakter, met de nadruk op een romantische, lieflijke melodie.

Romantisch kunstlied
Lied met pianobegeleiding.
Tekst en begeleiding zijn gelijkwaardig, teksten zijn vaak bestaande gedichten, of verhalen in dichtvorm.

Diverse vormen zijn mogelijk: couplet-refrein structuur, een gevarieerd coupletlied,

of een doorgecomponeerd lied.

Symfonische structuren

MELODISCH

• Melodie werkt toe naar een climax
• Virtuositeit

HARMONISCH

• Toename chromatiek
• Opzoeken van de grenzen van de tonaliteit
• Leidtoonspanning
• Modulaties (Vwo: tertsverwantschappen)
  

DYNAMISCH

• Overgangsdynamiek
• Sforzando
  

INSTRUMENTEN

Het romantische symfonieorkest

Piano / vleugel

Harp

Tuba (+ andere blaasinstrumenten kregen ventielen)

Saxofoon

Celesta

TEMPO

• Ritenuto
• Accelerando
• Rubato spel
  

SYMFONISCHE STRUCTUREN

Programmamuziek

Nocturnes en walsen (pianomuziek)

Romantisch kunstlied

Muzikale kenmerken Romantiek

COMPONISTEN

Chopin

Liszt

Saint-Saëns

Schubert

Mahler

Fauré

Verdi

Wagner

Brahms

Moessorgski

De volgende vragen gaan over:

Symfonische structuren

Dit fragment komt uit de Bloemenwals van Tsjaikovski.
Hoe heeft de componist de 'bloemen' verklankt?

Denk aan de muzikale middelen, bijv.
dynamiek, tempo, instrumenten.

De 'Danse Macabre'
is typisch een
voorbeeld van...

1. een symfonie
2. programma muziek
3. vrije ritmiek
4. een strijkkwartet

De volgende vragen gaan over:

De algemene muziekleer die past bij de stijlperiode Romantiek

De pianist speelt met het tempo.
Hij vertraagt en versnelt om het spel
expressiever te maken.
De technische term hiervoor is:

1. rubato
2. versieringen
3. ritenuto
4. accelerando

Wat is de technische term voor het spelen van de tonen van een akkoord van hoog naar laag, of laag naar hoog, over meerdere octaven?

1. Arpeggio
2. Pizzicato
3. Legato
4. Chromatiek

Welke onderstaande reeks is chromatisch?

1. c - d - e - f
2. f - fis - g - gis - a
3. e - f - g - gis
4. a - c - e - a

De volgende vragen zijn:

Examenvragen over de stijlperiode Romantiek

In dit fragment spelen 4 hoorns.
Op welke manier bewegen de hoorn 1 (hoogste partij) en hoorn 4 (de laagste partij) zich ten opzichte van elkaar in de tweede helft van het fragment?
Geef de technische term.

Luisterfragment 4 hoorns

Geef de volledige naam van de drie akkoorden
die de hoorns achtereenvolgens spelen.
Let op de sleutels!
Denk aan de sneeuwpoppetjes.

De melodie van fragment 2 is hetzelfde als de melodie van fragment 1, maar lager.

Wat is het verschil in toonhoogte tussen
melodie 1 en melodie 2?

Fragment 1

Fragment 2

1. Een grote secunde lager
2. Een reine kwart lager
3. Een groot octaaf lager
4. Een reine priem lager

In het begin van het fragment speelt de hoorn het weergegeven stijgende motief. Daarna wordt het motief een aantal keren, al dan niet gevarieerd herhaald.
Hoe vaak wordt het motief (al dan niet gevarieerd)
in totaal gespeeld?
Let op: tel het eerste (weergegeven)
motief mee en ga alleen uit van de stijgende motieven.

1. 6 keer
2. 7 keer
3. 8 keer
4. 9 keer

Het fragment bestaat uit twee gedeeltes: A - A'
In zowel A als A' vindt een spanningstoename plaats, maar in A' is de spanningstoename groter.
Noem twee verschillen tussen A en A' die bijdragen aan een grotere spanningstoename in A'. Ga in je antwoord uit van A'.

Het fragment is het slot.
Het deel sluit drie keer af met dezelfde samenklank.

Met welke samenklank sluit het deel af?

1. Unisono
2. Grondtoon + kwint
3. Majeur akkoord
4. Mineur akkoord

Dit weet ik nu over muziek
uit de Romantiek