Les 01 - Grammatica woordsoorten: de basis

• Nederlands
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 3

Lesdoelen

Als het goed is, weet je aan het eind van deze les (weer) hoe we de meest voorkomende woordsoorten benoemen en hoe we bij twijfel kunnen bepalen of een voornaamwoord persoonlijk, bezittelijk of wederkerend is. 

Het lidwoord

Er zijn drie lidwoorden: de, het en een;

de en het zijn bepaalde lidwoorden;

een  is een onbepaald lidwoord. 

Vergelijk maar eens: 
Kijk naar het prowisebord. 

Kijk naar een prowisebord.

Het zelfstandig naamwoord

Het zelfstandig naamwoord gaat sowieso over alles wat je kunt aanraken, maar ook over onzichtbare concepten. Meestal gelden de volgende eigenschappen voor het zelfstandig naamwoord: 

- Je kunt er een lidwoord voor zetten. 

- Je kunt er een meervoud van maken. 

- Je kunt er een verkleinwoord van maken. 

De eigennaam

Een bijzondere vorm van het zelfstandig naamwoord is de eigennaam. Dit is de naam van een persoon, merk of een aardrijkskundige naam. We herkennen eigennamen aan het feit dat ze met een hoofdletter worden geschreven. 

Het bijvoeglijk naamwoord

Het bijvoeglijk naamwoord zegt iets over (een eigenschap van) het zelfstandig naamwoord. 

Zo kan het iets zeggen over de vorm, de kleur, de temperatuur enzovoorts. 

Het bijvoeglijk naamwoord staat vaak tussen een lidwoord en zelfstandig naamwoord in, maar het kan ook achter het zelfstandig naamwoord staan. 

Stoffelijk bijvoeglijk naamwoord

Een bijzondere vorm van het bijvoeglijk naamwoord is het stoffelijk bijvoeglijk naamwoord. Dit geeft aan van welk materiaal een voorwerp is gemaakt. Meestal eindigen stoffelijke bijvoeglijk naamwoorden op –en. 

Werkwoorden

Werkwoorden zijn dingen die je kunt doen of die kunnen gebeuren. 

Werkwoorden kunnen we vervoegen. Dit betekent, dat als ze de persoonsvorm zijn, ze in vorm aanpassen aan het onderwerp. 

Soorten werkwoorden

We kennen drie soorten werkwoorden:


- Hulpwerkwoorden: zijn niet de belangrijkste werkwoorden in de zin;


- Zelfstandige werkwoorden: belangrijkste werkwoorden in de zin; 


- Koppelwerkwoorden: belangrijkste werkwoord in de zin als het een vorm is van zijn, worden, schijnen, blijven, blijken, lijken, dunken, heten of voorkomen. 

Aanwijzende voornaamwoorden

Zoals het woord al zegt, wijst het aanwijzend voornaamwoord iets of iemand aan. De meest gebruikte aanwijzende voornaamwoorden zijn: 

deze, die, dit en dat

Andere aanwijzende voornaamwoorden zijn: 

zulke, dergelijke, zo’n, dezelfde. 

die en dat

Naast aanwijzend voornaamwoord, kunnen de woorden die en dat ook andere tot andere woordsoorten behoren. 

Het woord die is een aanwijzend voornaamwoord als we het kunnen vervangen door deze. 

Het woord dat is een aanwijzend voornaamwoord als we het kunnen vervangen door dit. 

die en dat

Naast aanwijzend voornaamwoord, kunnen de woorden die en dat ook andere tot andere woordsoorten behoren. 

Het woord die is een aanwijzend voornaamwoord als we het kunnen vervangen door deze. 

Het woord dat is een aanwijzend voornaamwoord als we het kunnen vervangen door dit. 

Het vragend voornaamwoord

We kennen vier vragende voornaamwoorden: 

Wie, wat, welke, wat voor (een) 

Andere vraagwoorden die niet naar personen of dingen vragen zijn geen vragende voornaamwoorden, maar bijwoorden. 

Wederkerend voornaamwoord

Het wederkerend voornaamwoord hoort bij een werkwoord dat je bij jezelf kunt doen (een werkwoord waar je zich voor kunt zetten). 

Bij verplicht wederkerende werkwoorden (werkwoorden die je alleen bij jezelf kunt doen) horen de wederkerende voornaamwoorden me, je, zich en ons

Bij toevallig wederkerende werkwoorden (werkwoorden die je ook bij andere personen of dingen kunt doen) kun je ook mezelf, jezelf, zichzelf en onszelf gebruiken. 

Wederkerig voornaamwoord

Van een wederkerig voornaamwoord is sprake als twee dingen of personen iets bij elkaar doen. De wederkerige voornaamwoorden die we kennen zijn elkaar, elkander, mekaar en mekander.

Voorzetsel

Het voorzetsel geeft vaak een plaats of een tijdstip weer. 

Alles wat we voor … de kast of … de vakantie kunnen zetten is een voorzetsel. 

Voorbeelden van voorzetsels zijn: van, naar, tijdens, vanwege, in, op, naast, tussen enzovoorts. 

Bijwoord

Bijwoorden zijn vaak zinsdelen die maar uit één woord bestaan . 

Het bijwoord kan verschillende zaken aangeven: 

plaats, tijd, tegenstelling, reden/oorzaak, zekerheid
, onzekerheid en  ontkenning

Ook vraagwoorden die geen vragend voornaamwoord zijn, zijn bijwoorden

Telwoorden

Telwoorden geven een hoeveelheid aan. Dat kan een precies aantal zijn (bepaald; precies) of een globale hoeveelheid (onbepaald; niet precies); ook kan het een hoeveelheid (hoofdtelwoord; getal) of een volgorde (rangtelwoord; rangorde) aangeven. 

Telwoorden

	Hoofdtelwoord	Rangtelwoord
Bepaald	een, twee, drie enzovoorts	eerste, tweede, derde enzovoorts
Onbepaald	sommige, wat, enkele, vele, alle enzovoorts	laatste, middelste, hoeveelste, zoveelste enzovoorts

Persoonlijke voornaamwoorden

Het persoonlijk voornaamwoord wordt vaak gebruikt om een tekst beter te laten ’lopen’. Persoonlijke voornaamwoorden worden over het algemeen in plaats van namen gebruikt. Ze kunnen gebruikt worden als onderwerp, lijdend voorwerp of meewerkend voorwerp. 

Persoonlijke voornaamwoorden

Enkelvoud	onderwerp	ander zinsdeel
1e persoon	ik	me/mij
2e persoon	je/jij	je/jij
	u	u
3e persoon	hij	hem
	ze/zij	ze/haar
	het	het

Meervoud	onderwerp	ander zinsdeel
1e persoon	wij	ons
2e persoon	jullie	jullie
	u	u
3e persoon	ze/zij	ze/hen/hun

Bezittelijk voornaamwoord

Het bezittelijk voornaamwoord geeft aan dat iets van iemand is. Het staat vóór het bezit. 

Persoon	Enkelvoud	Meervoud
1e	mijn/m'n	ons/onze
2e	jouw/je	jullie
	uw	uw
3e	zijn/z'n	hun
	haar
	zijn

Onbepaald voornaamwoord

Van een onbepaald voornaamwoord is sprake als we niet precies weten over wie/wat het gaat. 

iemand, niemand, iedereen, men, menigeen, het, (zo)iets, niets, je, alles, ieder(e), elk(e), menig(e), wat, (een) zekere, ene en een of andere zijn onbepaalde voornaamwoorden. 

Je kunt ze het best uit je hoofd leren. 

Werkwoorden benoemen in samengestelde zinnen

Zoals we weten zijn er drie soorten werkwoorden: hulpwerkwoorden, zelfstandige werkwoorden en koppelwerkwoorden.

Sommige mensen vinden het lastig om deze werkwoorden te benoemen als er sprake is van een samengestelde zin.

Hoe gaan we te werk?

Als er sprake is van een samengestelde zin, maken we er enkelvoudige zinnen van. Dit doen we door de zin(nen) in een andere tijd te zetten. Op die manier veranderen de persoonsvormen. Er zijn evenveel zinnen als persoonsvormen. Vervolgens verdelen we de samengestelde zin in enkelvoudige zinnen.

En dan?

Als het laatst overgebleven werkwoord een vorm is, van zijn, worden, schijnen, blijven, blijken, lijken, dunken, heten of voorkomen is het belangrijkste werkwoord een koppelwerkwoord.

In alle andere gevallen is het overgebleven werkwoord een zelfstandig werkwoord.

Onduidelijkheid bij voornaamwoorden

Sommige woorden (bijvoorbeeld je me en haar) kunnen tot meerdere woordsoorten behoren, bijvoorbeeld persoonlijk, bezittelijk of wederkerend. 

Om hierin duidelijkheid te verschaffen, kennen we een heel simpel trucje: maak de zin mannelijk en zie wat er gebeurt!

Onduidelijkheid bij voornaamwoorden

Verandert het woord waaraan je twijfelt in hij of hem, dan is het een persoonlijk voornaamwoord;


Verandert het woord waaraan je twijfelt in zijn, dan is het een bezittelijk voornaamwoord;


Verandert het woord waaraan je twijfelt in zich, dan is het een wederkerend voornaamwoord. 

Aan de slag!

Ga nu aan het werk met opdracht 1 tot en met 3 van het 

moduleboekje grammatica woordsoorten.