Les 1: het zintuigstelsel

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo t, mavo
• Leerjaar 2

Les 1: het zintuigstelsel

Leerdoelen

• Je kunt uitleggen hoe je prikkels kunt waarnemen en welke zintuigen een mens heeft.
• Je kunt uitleggen wat een adequate prikkel is en van de zintuigen van de mens de adequate prikkels beschrijven.
• Je kunt uitleggen wat impulsen zijn.
• Je kunt uitleggen wat de prikkeldrempel (drempelwaarde) is en uitleggen wat gewenning is.

Inhoud

-  Uitleg het zintuigenstelsel

- Opgave 

- Filmpjes

Je omgeving waarnemen

Je kunt dingen om je heen zien, horen, ruiken, proeven en/of voelen. Daarvoor gebruik je de zintuigen. Om waar te nemen heb je ook je hersenen nodig.

Waarnemen

De kok in afbeelding ziet en ruikt de chocolade. Hij gebruikt de zintuigen in zijn ogen en zijn neus. De zintuigen sturen seintjes naar de hersenen. De hersenen verwerken deze seintjes. Daardoor ziet en ruikt de kok de chocolade. Zien, horen, ruiken, proeven 

en voelen zijn de manieren waarop je je 

omgeving waarneemt.

Zintuigen

Om je omgeving waar te nemen, gebruik je zintuigen. Een zintuig is een orgaan dat

reageert op een invloed uit de omgeving. Zo’n invloed heet een prikkel. Voorbeelden

van prikkels zijn licht, geluid, geur, smaak en aanraking. Doordat je zintuigen die

prikkels opvangen, kun je allerlei dingen waarnemen.

In de zintuigen liggen zintuigcellen. Als zintuigcellen prikkels opvangen, ontstaan

impulsen. Dat zijn een soort elektrische signalen (‘seintjes’). In zintuigcellen ontstaan 

alleen impulsen als een prikkel sterk genoeg is. We noemen de kleinste prikkelsterkte 

die een impuls veroorzaakt de drempelwaarde. Als een prikkel zwakker is dan de 

drempelwaarde ontstaan er geen impulsen. Zintuigcellen zijn

aangesloten op zenuwen. De zenuwen leiden de impulsen naar de hersenen. In de

hersenen word je je bewust van de prikkels (zie afbeelding). Daardoor kun je de

omgeving waarnemen.

Adequate prikkel

Elk type zintuigcel heeft voor elk soort prikkel een bepaalde drempelwaarde. De drempelwaarde van de zintuigcellen in je ogen voor lichtprikkels is erg laag. De zintuigcellen in je ogen zijn daardoor speciaal gevoelig voor lichtprikkels. Licht wordt daarom de adequate prikkel voor de zintuigcellen in je ogen genoemd. Een adequate prikkel is het type prikkel waar een zintuigcel speciaal gevoelig voor is. Voor deze prikkel heeft de zintuigcel een lage drempelwaarde. 

De drempelwaarde voor een prikkel is niet altijd even hoog. Wanneer een prikkel enige tijd aanhoudt, ontstaan in de zintuigcellen minder impulsen. We noemen dit verschijnsel gewenning. Als gewenning voel je bijvoorbeeld na enige tijd de druk van je kleren op je lichaam niet meer.

Tabel met zintuigen, hun ligging en adequate prikkels.

Hoe reageert je lichaam op een prikkel?

Als een prikkel bij een zintuig komt, reageer je niet direct. Eerst gebeurt er van alles in je lichaam. Als eerste wordt er een prikkel opgevangen door een zintuig die vervolgens een impuls via de zenuwen naar de hersenen sturen. Als de impuls in de hersenen komt, merk je pas dat er een prikkel was. 

Je bent je nu pas bewust van de prikkel. Je 

hersenen beslissen hoe je op de prikkel gaat

reageren.  Je hersenen sturen ook weer 

impulsen via de zenuwen. De impulsen van je 

hersenen 'vertellen' hoe je lichaam moet

reageren op een prikkel.

Wat is een zintuig?

In welk orgaan zitten de meeste soorten zintuigen?

1. in de neus
2. in de huid
3. in de ogen
4. in de oren

Wat is een prikkel?

Welk zintuig is het gevoeligst voor een bepaalde prikkel, een zintuig met een hoge drempelwaarde voor die prikkel of een zintuig met een lage drempelwaarde voor die prikkel?

Alle impulsen gaan vanuit de zintuigen naar de hersenen.

1. goed
2. fout

Wat is de drempelwaarde van een zintuig?

Het is warm in het lokaal.

In welke volgorde vinden deze gebeurtenissen plaats?

1

2

3

4

5

6

Er gaan impulsen van de warmtezintuigen naar de hersenen.

Er gaan impulsen van je hersenen naar je armspieren.

Het is warm in het lokaal.

Je neemt waar dat het warm is en besluit je trui uit te trekken.

Je trekt je trui uit.

De warmtezintuigen in je huid worden geprikkeld.

Wat is een adequate prikkel voor een zintuig?

Als je een nieuwe ring draagt, voel je dit vooral in het begin. Deze drukgewaarwording verdwijnt na een tijdje. Waardoor komt dat? Hoe noem je dit verschijnsel?

Otters hebben grote snorharen met tastzintuigen. Ze gebruiken de snorharen om in het donkere water hun prooi te zoeken. Als de snorharen iets raken, buigen ze op opzij. De tastzintuigen geven dan een impuls door aan de hersenen.

Waar vindt je deze zintuigen bij de mens?

Slangen

Ook slangen hebben een speciaal zintuig om hun prooi te vinden. Als een slang zijn tong uitsteekt, blijven er geurdeeltjes van een prooidier aan plakken. Als de slang zijn tong daarna terugtrekt, komen de geurdeeltjes langs het orgaan van Jacobsen. Het orgaan van Jacobsen stuurt via zenuwen impulsen naar de hersenen. Zo 'ruikt' de slang of er een prooi in de buurt is. Hoe vaker de slang zijn tong uitsteekt, hoe meer geurdeeltjes hij opvangt. Vandaar dat een slang 'kwispelt' met zijn tong.

Gebruik deze informatie bij slide 22 t/m 25.

Welke prikkel vangen slangen op met hun tong?

Welk zintuig van de mensen vangt deze prikkel op?

Waarvoor 'kwispelen' slangen met hun tong?

Wordt de prikkel door het kwispelen sterker of minder sterk? Waarom?

Door een gaatje in een kies kan de kieszenuw bloot komen te liggen (zie afbeelding). Hierdoor ontstaat flinke kiespijn.

Komen in een kies pijnpunten voor? Leg je antwoord uit.

Als een zenuw blootligt, zal een tandarts het gaatje in de kies vullen. De tandarts geeft dan eerst een injectie met een verdovend middel in de kaak. De zenuw kan dan tijdelijk geen impulsen doorgeven.

Ontstaan er impulsen in de kies met het gaatje na de verdoving door de tandarts? Leg je antwoord uit.

Is iemand met een verdoving in de kaak zich nog bewust van de kiespijn? Leg je antwoord uit.

Bij een kaakoperatie worden soms zware pijnstillers gebruikt, zoals morfine. Morfine is werkzaam in de hersenen. Daar houdt het impulsen tegen die pijnsignalen doorgeven.

Een zenuw in de kaak van een morfinegebruiker geeft dan wel of geen impulsen door.

1. wel
2. geen

Leg uit dat een morfinegebruiker geen pijn voelt.

Maak de zin kloppend:

De reukzintuigcellen van een hond hebben een hoge/ lage drempelwaarde voor geur.

1. hoge
2. lage