Struikelstenen in Dedemsvaart en Balkbrug

• Geschiedenis
• Basisschool
• Groep 8

Struikelstenen in Dedemsvaart en Balkbrug

Het verhaal van Bennie, Tallie en Annie van Gelder

Op steeds meer plekken in Nederland vind je struikelstenen in de straat. Ze herinneren aan de  slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog. De stenen zijn geplaatst op de plek waar deze mensen hebben gewoond. Ook in Dedemsvaart liggen struikelstenen. In het filmpje op de volgende slide legt Daan uit waarom hij dat belangrijk vindt.

De oma van Daan woonde met haar ouders en haar broer aan de Julianastraat in Dedemsvaart. Ze hadden daar een kledingwinkel. Haar vader werd al in juni 1942 opgepakt. Hij is vermoord in Auschwitz. De rest van het gezin ging onderduiken. De broer van Daans oma is verraden en is ook omgekomen. In totaal zijn er 35 Joden uit Dedemsvaart en Balkbrug vermoord. Maar 3 Joodse inwoners, waaronder de oma van Daan, overleefden de oorlog wel. 

Waar denk jij aan als het gaat over de
Jodenvervolging tijdens de
Tweede Wereldoorlog?

Joden in Nederland

In 1940 woonden er in Nederland 140.000 Joden verspreid over het land. Op de kaart hiernaast zie je de dorpen en steden waar ze woonden; de Joodse gemeenten. In elk van deze plaatsen was er een Joodse kerk: dat noem je de synagoge. Ook bij jou in de buurt was er een synagoge.  

Klik maar eens op het oog.

Dedemsvaart en Balkbrug hoorden tijdens de oorlog nog niet bij de gemeente Hardenberg, maar bij de gemeente Avereest. 

In Dedemsvaart stond er een synagoge aan de Markt. Die was gebouwd in 1886 voor de Joden in Avereest.

Wat zou jij te weten willen komen over de Joden in Avereest? Bedenk één vraag.

De Joodse gemeente Avereest

Toen in 1942 het wegvoeren van Joden uit Nederland begon woonden er in Dedemsvaart en Balkbrug samen nog 38 Joodse inwoners: 30 in Dedemsvaart en 8 in Balkbrug. De namen van de 35 Joden die vermoord zijn en waar zij woonden vind je op de kaart op de volgende slide. Op de foto's zie je hoe de plekken waar zij woonden er toen uit zagen.  

Moerheimstraat 10

1. Maurits Leman  
   27-09-1907, Avereest  
2. Marie Anne Bertha Leman-de Leeuwe  
   01-01-1906, Hengelo
3. Meijer Leman 
   14-03-1934, Avereest 
4. Joël Leman 
   05-08-1936, Avereest 
5. Rosina Leman- van Adelsbergen   
   30-08-1874, Groningen

Langewijk 262

1. Simon de Bruin
    28-06-1876, Dedemsvaart 
2. Hester de Bruin-Ligtenstein
    18-05-1872, Strijen

Tuinstraat 2

1. Betje Schrijver-van Gelder
    27-02-1875, Avereest 
2. Leon Denneboom
    30-06-1887, Avereest 
3. Abraham Denneboom
    09-06-1916, Avereest
4. Sophia Denneboom
    27-07-1917, Avereest 
5. Leviene Denneboom
    13-12-1925, Avereest

Julianastraat 20

1. Abraham Leman  
   26-08-1905, Avereest
2. Annette Henriët Leman-Kroonenberg 
   18-01-1907, Velsen
3. Henderika Leman
   27-10-1940, Zwolle 
4. Meijer Leman
    01-12-1941, Zwolle

Wisseling 10

1. David van Gelder
    20-05-1900, Avereest
2. Jetje van Gelder-Salomons
    20-08-1900, Vlagtwedde
3. Benjamin van Gelder
    24-09-1925, Avereest 
4. Tallientje Saartje van Gelder
    28-02-1928, Avereest
5. Johanna van Gelder
    18-01-1934, Avereest 

Julianastraat 87

1. Filip Spier
    06-06-1890, Avereest
2. Menno Spier
    25-04-1918, Zwolle

Markt 4

1. David van Buuren
    03-02-1873, Hoogeveen 
2. Betje van Buuren-Philipson
    27-03-1870, Avereest
3. Roosje van Buren
    18-02-1900, Avereest
4. Philip van Buren
    18-12-1908, Avereest

Meppelerweg 46

Keetje Leman

03-02-1902, Avereest

Meppelerweg 44

1. Mozes Leman

    10-03-1898, Avereest

2. Vrouwkje Leman-van der Horst

     30-11-1906, Weststellingwerf

3. Betje Leman

     08-07-1939, Avereest

Meppelerweg 11

1. Isaac Leman

    04-07-1894, Avereest

2. Telka Leman-de Jonge

     13-11-1901, Winschoten

3. Betje Leman

     14-12-1932, Avereest

4. Leo Leman

     17-07-1935, Avereest

Dedemsvaart

Om de Joden die vermoord zijn niet te vergeten is er op de Markt in Dedemsvaart een monument. Het is een Davidster met een tekst.  De Davidster bestaat uit twee driehoeken over elkaar. Het is het bekendste symbool van het Jodendom.

Het monument is in 1995 onthuld. Het is vlakbij de plek waar de synagoge heeft gestaan

het monument nu

Deze tekst staat op de gedenksteen: 

'ZIJ DIE ZWIJGEN,

SCHREEUWEN HET UIT.

OPDAT WIJ ONZE JOODSE MEDEBURGERS,

WEGGEVOERD IN 1942,

NIMMER VERGETEN.'

de synagoge na de oorlog

De synagoge (op de foto helemaal rechts) is na de oorlog een tijd gebruikt als opslagplaats. In 1988 is het gebouw gesloopt omdat het erg vervallen was. Er kwam een winkel op die plek.

de synagoge voor de oorlog

De synagoge aan de Markt in Dedemsvaart (op de tekening het 2e gebouw van links) werd gebouwd in 1886. In Dedemsvaart en Balkbrug woonden rond 1900 ongeveer 60 Joodse inwoners. Op zaterdag, sjabbat, bezochten zij de dienst in de synagoge.

De familie Van Gelder

Aan de Wisseling in Dedemsvaart woonde aan het begin van de oorlog de familie Van Gelder. David van Gelder was getrouwd met Jetje Salomons. Zij hadden drie kinderen: Benjamin (1925), Tallientje (1928) en Johanna (1934). Klik op de knoppen hierboven om beter te zien waar de familie woonde.

Toen

De winkel met woonhuis zie je op de foto in de rode cirkel.

Nu

Het huis van de familie Van Gelder is na de oorlog afgebroken. Op die plek ligt nu het straatje tussen de bedrijven.

Op de foto hieronder is de winkel met woonhuis nog net te zien helemaal rechts. Klik op alle vier de knoppen om meer te weten te komen over familie Van Gelder.

Bericht uit de Dedemsvaartse Courant uit 1932.

Advertentie uit de Dedemsvaartse Courant van 1930

Advertentie uit De Dedemsvaartse Courant van 1937.

Nieuwjaarswens in de Dedemsvaartse Courant van januari 1937.

Wat kon je kopen in de winkel van de familie Van Gelder?

1. Brood
2. Groente
3. Vlees
4. Sieraden

Klik op de krantenberichten en sleep het goede bericht naar  het kind waar het over gaat. 

Bennie van Gelder

Tallie van Gelder

Annie van Gelder

Dedemsvaartsche Courant, 3 maart 1928

Dedemsvaartsche Courant, 24 januari 1934

Dedemsvaartsche Courant, 26 september 1925

Tweede Wereldoorlog

Op 10 mei 1940 begon voor Nederland de oorlog. Op die dag viel het leger van Nazi-Duitsland Nederland binnen.  

Hoe oud waren Bennie, Tallie en Annie op die dag?

De familie Van Gelder was Joods. Voor hen werd het leven in de oorlog door allerlei maatregelen steeds moeilijker. We noemen dit anti-Joodse maatregelen.

Bekijk het fragment op de volgende slide.

Voorpagina van de krant van 10 mei 1940

Vanaf 1941 mochten Joodse kinderen alleen nog naar Joodse scholen. Op de afbeelding hiernaast vind je een overzicht met plaatsen waar geen Joodse school was.

Konden Bennie, Tallie en Annie nog in Dedemsvaart
naar school?

Een volgende maatregel kwam in de zomer van 1942: Joodse jongens en mannen moeten verplicht werken in werkkampen in Nederland. Op de kaart hiernaast zie je werkkampen in Noord-Nederland.

David van Gelder moest met andere Joodse mannen werken in het werkkamp Conrad bij Staphorst.

Zijn zoon Bennie van Gelder is 16 jaar als hij met andere Joodse jongens op 18 augustus 1942 naar het werkkamp Ruinen moet gaan.

werkkamp Conrad

In het werkkamp Conrad moesten de mannen van 's morgens tot 's avonds vooral helpen met wegen aanleggen en sloten graven. Het werk was zwaar en er was niet veel te eten. 

werkkamp Ruinen

Iemand die opdezelfde dag als Bennie van Gelder aankwam vertelde later: 

'Het kamp leek op het eerste gezicht wel mee te vallen. Het was niet meer dan een groot weiland met daarop een barak. Geen prikkeldraad, maar wel een slagboom aan de voorkant. Ons werd gezegd dat we maar een plaatsje in de barak moesten zoeken om er te slapen. Even later werd ons meegedeeld dat we de volgende dag naar kamp Westerbork zouden gaan.'

Op vrijdag 2 oktober 1942 werden bijna alle nog overgebleven Joden uit Dedemsvaart en Balkbrug weggehaald. Een deel vertrok die dag met een bus vanaf de Markt en een ander deel vertrok met de tram van de D.S.M. via Zwolle. 

Een mevrouw die het als meisje allemaal zag gebeuren herinnerde zich later nog dat ze ook Tallie van Gelder op die vrijdag heeft gezien: 

"Eind september zocht een groot aantal kinderen beukennootjes bij de villa Arriër-End aan de Moerheimstraat.                                                          Daarbij was ook Tallie van Gelder. Een paar dagen later op vrijdag 2 oktober zag ik 's ochtends de tram langs ons huis rijden en zag ik het bleke gezicht van Tallie voor één van de raampjes.                                                  Het klink misschien gek, maar toen ik Tallie zag flitste door mijn gedachten: hoe moet dat nu met die beukennootjes?"

De tram

De Joodse inwoners die met de tram vertrokken werden naar het station in Zwolle gebracht en gingen vandaar verder. Op de foto de tram van de D.S.M. aan de Hoofdvaart.

Arriër-End

De villa Arriër-End aan de Moerheimstraat 86 waar Tallie en andere kinderen beukennootjes zochten.

De familie Van Gelder kwam
terecht in kamp Westerbork.
Wat weet je al over dit kamp?

Ook vader en Benjamin waren naar kamp Westerbork gebracht. Benjamin was al na enkele dagen in augustus 1942 weer op transport gegaan. Vader, moeder, Tallie en Annie waren in oktober 1942 samen in het kamp. Lees wat een ooggetuige vertelde over het kamp in die periode. Bekijk daarna de twee afbeeldingen over kamp Westerbork.

afbeelding 1: gevangenen op de appèlplaats

ooggetuige Bob Cahen

afbeelding 2: barakken in het kamp

Deze foto is gemaakt in het weekend dat de familie Van
Gelder aankwam in Westerbork. Een bewaker poseert bij
de ingang terwijl gevangenen aankomen in het kamp.

Klik de foto aan en kijk goed. Noem 2 dingen die je opvallen.

Wat Tallie en Annie van Gelder precies vonden
van kamp Westerbork weten we niet. We
kunnen dat wel ongeveer bedenken.

Met welk woord zouden ze het leven in
het kamp beschrijven denk jij?

De mensen waren vaak niet zo lang in kamp Westerbork. Elke week vertrok er een trein. Soms wel twee per week. Gemiddeld gingen er 1000 mensen per keer. Een ooggetuige vertelde hoe bekend werd gemaakt wie er weg moesten.

ooggetuige Paul Siegel

'Middernacht. De barakdeur zwaaide open, het licht ging aan en daar stonden enkele mannen van de Ordedienst en de barakleider met een lijst in zijn hand. Iedereen wist wat deze lijst betekende en er ging een rilling door mij heen. Met ingehouden adem luisterden we naar de barakleider, die op alfabetische volgorde de namen oplas van de mensen die gedeporteerd zouden worden.'

Op de kaarten van de mensen die weg moesten, werd de datum van vertrek geschreven. Die zie je vaak schuin op de kaart met de letters 'trsp' van transport ervoor geschreven. Hieronder zie je de kaarten van Tallie en Annie van Gelder.

Op welke datum zijn Tallie en Annie van Gelder uit kamp Westerbork vertrokken?

1. 3 oktober 1942
2. 13 oktober 1942
3. 23 oktober 1942
4. 5 oktober 1942

Vanuit kamp Westerbork vertrokken de treinen. Ze reden naar de kampen in Oost-Europa. De mensen wisten niet precies waar ze naartoe gingen. Ook wisten ze niet wat ze daar moesten doen of wat er zou gebeuren. Lees wat ooggetuigen vertelden over wat ze verwachten.

ooggetuige 1

'Wij hebben gehoord dat de mensen goed in Auschwitz zijn gearriveerd en dat zij goed verzorgd worden; de kinderen hebben melk gekregen. Daarginds moeten de mannen in fabrieken of bij boeren werken en de vrouwen in het kamp. Zij wonen samen.' 

Werner Sterzenbach, 25 juli 1942

ooggetuige 2

Isaac Philipson uit Hoogeveen zei toen hij met de trein naar kamp Westerbork ging tegen een  kennis: 

'Ze zeggen dat we naar Duitsland gaan om te helpen met aardappels rooien.'

ooggetuige 3

Overlevende Jules Schelvis vertelde na de oorlog:  

'We gingen er vanuit dat we onder politietoezicht naar kampen werden gebracht waar mannen zwaar werk zouden moeten doen. De vrouwen zouden in fabrieken gaan werken of puin moeten ruimen. We zouden weinig voedsel krijgen, maar het zou wel uit te houden zijn.'

Tallie en Annie van Gelder stapten in oktober 1942 in kamp Westerbork in de trein.

Wat zullen zij gedacht en verwacht hebben denk jij?

Eén keer is er een trein die uit Westerbork vertrok gefilmd.
Die beelden heb je zojuist gezien.

Welke woorden komen bij
jou op als je deze beelden
bekijkt?

De reis vanuit kamp Westerbork duurde meestal 2 tot 3 dagen. Op de website op de volgende slide kun je de namen opzoeken van de mensen die vanuit Nederland zijn weggevoerd tijdens de oorlog. Vul daar de namen van de familie Van Gelder in. Zoek op waar ze terechtkwamen en wat er met hen gebeurd is.

* David van Gelder (geboren in 1900)

* Jetje van Gelder-Salomons (geboren in 1900)

*  Benjamin (Bennie) van Gelder (geboren in 1925)

* Tallientje Saartje (Tallie) van Gelder (geboren in 1928)

 
* Johanna (Annie) van Gelder (geboren in 1934) 

www.oorlogsbronnen.nl

Niemand van het gezin Van Gelder overleefde de oorlog. In totaal werden er 35 Joden die in Dedemsvaart en Balkbrug woonden tijdens de oorlog door de nazi's vermoord. Om ze niet te vergeten, worden op plekken waar ze hebben gewoond 'struikelstenen' gelegd. Niet om letterlijk over te struikelen, maar figuurlijk. Om ze te kunnen lezen buig je iets voorover. Daarmee toon je respect en laat je zien dat ze niet vergeten zijn!

familie Van Gelder

De struikelstenen voor de familie Van Gelder aan de Moerheimstraat.

in heel Nederland

De struikelstenen vind je overal in Nederland. Er komen er steeds meer bij. Zo worden de 102.000 Joden die vermoord zijn niet vergeten. Ook voor andere oorlogsslachtoffers worden stenen gelegd. De bekendste van alle slachtoffers uit Nederland heeft een struikelsteen in Amsterdam.  

Struikelstenen

Wat vind jij?
Het is belangrijk dat de oorlogsslachtoffers met een struikelsteen worden herdacht.

Ja, heel belangrijk

Belangrijk

Het maakt mij niet zoveel uit

Niet heel belangrijk

Nee, dat hoeft voor mij niet

De Joden uit Dedemsvaart en Balkbrug die tijdens de oorlog werden vermoord worden met een struikelsteen in herinnering gehouden.

Wat zou je nog meer kunnen doen om te zorgen dat ze niet vergeten worden en dat hun verhalen verteld blijven worden?

Struikelstenen in Dedemsvaart en Balkbrug

Werkgroep Struikelstenen Avereest 42-22

Historische Vereniging Avereest