Hoofdstuk 12 - Machtsverhoudingen in de wereld | VWO

• Maatschappijwetenschappen
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4-6

Hoofdstuk 12

Machtsverhoudingen in de wereld

Wat heb ik het vorige hoofdstuk geleerd?

Vorig hoofdstuk leerde ik ...

• wat modernisering inhoudt
  
• wat de kenmerken zijn van moderne samenlevingen
  
• wat moderniseringstheorieën inhouden
  
• hoe modernisering van invloed is op het vormingsproces, het verhoudingsvraagstuk en het bindingsvraagstuk
  
• de drie paradoxen van modernisering 
  

Wat leer ik dit hoofdstuk?

• Ik weet wat het Nederlands buitenlands beleid inhoudt en wat de Nederlandse belangen zijn. 
• Ik ken de belangrijkste kenmerken van samenwerkingsorganisaties VN, de NAVO en de EU en de kritiekpunten en kan deze herkennen, uitleggen en toepassen. 
• Ik weet wat de vijf geopolitieke theorieën inhouden kan deze herkennen, uitleggen en toepassen.
• Ik ken de verschillende paradigma's over conflict, macht en globalisering
• Ik ken de gevolgen van globalisering voor de wereld en de EU en kan deze uitleggen, herkennen en toepassen.

Leerdoelen

§12.1 Nederlands buitenland beleid

bron:

https://nos.nl/artikel/2412956-een-gekaapt-schip-vijf-schepen-beschoten-gewapende-piratenacties-flink-afgenomen

Bekijk het vorige nieuwsbericht en bedenk welke uitdagingen voor de internationale veiligheid bij piraterij komen kijken

Welke uitdagingen komen
kijken bij piraterij?

Voorbeelden van goede antwoorden:

- wetsovertredingen vallen onder het recht van het land waar de overtreding plaats vindt, maar piraterij vindt plaats op zee. Onder welke rechtsspraak valt dit?

- Collective action/free riders probleem

- internationale samenwerking nodig!

Buitenland oriëntatie van Nederland

• Nederland is, mede vanwege zijn grote handelsbelangen, van oudsher sterk op het buitenland georiënteerd.
  
• Dit zien we terug in de deelname aan verdragen en organisaties zoals de EU, de NAVO en de VN.
• De internationale rechtsorde is opgenomen in artikel 90 van de grondwet.

Artikel 90

Op de website van de Nederlandse grondwet staat deze toelichting bij de wet:

De link naar de website is toegevoegd aan de slide. Daar staat nog meer toelichting bij de wet.

Dominee en koopman

Het Nederlandse buitenlandbeleid wordt gekenmerkt door de ‘dominee en de koopman’:

 

Dominee

nadruk op het belang van mensenrechten en democratische waarden

Koopman

de Nederlandse handelsbelangen

Leg uit wat de gemeenschappelijke doelen van de dominee en de koopman zijn

Leg uit wat de gemeenschappelijke doelen van de dominee en de koopman zijn

De koopman en de dominee profiteren van elkaar (zie pagina 241) en hun gemeenschappelijke doelen zijn een internationale rechtsorde

Buitenland oriëntatie van Nederland

• Oriëntatie van Nederland op het buitenland was decennialang Atlantisch, Europees en multilateraal, maar daar komt steeds meer kritiek op.
  
• Nederland levert graag haar bijdrage aan internationale vredesmissies en wil zo meepraten, meedenken en meebetalen aan collectieve acties.

De positie van Nederland in het internationale krachtenveld

• Na WOI en WOII werd internationale samenwerking opgezet om interstatelijke conflicten te voorkomen:

1. Het sluiten van allianties en samenwerkingsverbanden (NAVO, EU)
2. Stimuleren van internationale samenwerking (bedrijven, NGO’s)

Internationaal recht

Veel staten hebben verdragen getekend die hun eigen soevereiniteit inperken ten behoeve van een veilige internationale rechtsorde.

Een voorbeeld: verdragen en afspraken over de regelgeving omtrent vluchtelingen.

Internationaal recht

De soevereiniteit van staten wordt op drie manieren beperkt:

1. De rechten van de mens
   
2. Internationale organisaties
   
3. Het internationaal recht
   

Rechtsgeschillen tussen staten kunnen worden beslist door een besluit van het Internationaal Gerechtshof (IG)in Den Haag 

Naast het IG bestaat ook het Internationaal Strafhof.

UVRM & EVRM

UVRM 

Universeel Verklaring van de Rechten van de Mens

EVRM

Europese Verdrag van de Rechten van de Mens

Let op! Verschil tussen verklaring en verdrag

Verdrag is bindend en daar kunnen staten op aangesproken worden.

§12.2 Politiek, beleid en instituties

Pagina 244

Begrippen bij samenwerking

Bilateraal = samenwerking tussen twee landen

Multilateraal = samenwerking tussen meer dan twee landen

Intergouvernementeel  = samenwerking tussen twee staten (vs. staat & NGO)

Supranationaal = staten staan een deel van hun autonomie af aan een bovenstatelijk orgaan

Vormen van besluitvorming

Unanimiteit

'Gewone' meerderheid'

Gekwalificeerde meerderheid

Een besluit wordt alleen genomen als alle partijen ermee eens zijn

Een besluit wordt genomen bij een meerderheid

Een besluit wordt genomen bij een meerderheid, maar die meerderheid moet aan bepaalde eisen voldoen

Om welke vorm van besluitvorming gaat het hier?

Voor een herziening van de Nederlandse Grondwet is in tweede lezing ten minste twee derde van de stemmen nodig. Welke vorm van besluitvorming is dit?

1. Unanimiteit
2. 'Gewone' meerderheid
3. Gekwalificeerde meerderheid

Vormen van samenwerking

• Enkele belangrijke internationale organisaties zijn het Internationaal Monetair Fonds (IMF), de Wereldbank en de Wereldhandelsorganisatie (WTO).

 

Dit zijn multilaterale vormen van intergouvernementele samenwerking.

Landen kunnen daar nog wel bilaterale of multilaterale handelsafspraken naast maken

De Verenigde Naties

Bijna alle landen van de wereld werken samen in de VN op het gebied van internationaal recht, mondiale veiligheid, het bevorderen van mensenrechten, de ontwikkeling van de wereldeconomie en onderzoek naar maatschappelijke en culturele ontwikkelingen. 

 

De Verenigde Naties

• De VN heeft wel gezag, maar weinig macht omdat de lidstaten onafhankelijk en soeverein zijn. 
• Lidstaten zijn niet gelijkwaardig: ze verschillen in rijkdom, militaire macht, status en invloed en dat maakt staten machtiger of juist niet. 

   

De Verenigde Naties

Algemene Vergadering

• alle lidstaten
• resoluties aannemen
• kan resoluties niet afdwingen

   

VN-Veiligheidsraad

• kan resoluties wel afdwingen
• vijftien leden (5 permanent met veto)
• kan externe soevereiniteit van landen aantasten

   

De NAVO

Noord-Atlantische Verdragsorganisatie

• Kleine groep staten met een militair bondgenootschap hebben met concrete doelen
• Oorspronkelijke verdediging tegen de Sovjet-Unie
• Een aanval op een van de NAVO-lidstaten betekent oorlog met alle NAVO-lidstaten
  
• De NAVO treedt ook op buiten het verdragsgebied en helpt de VN

de NAVO

Lastige relatie tussen...

&

de EU

 1. Sprake van een afstemmingsprobleem: sommige bondgenoten zijn daarom meer gericht op de trans-Atlantische relatie dan continentaal gericht.

2. Dilemma van collectieve actie: 2% van BBP reserveren voor defensie, maar de meeste landen voldoen daar niet aan.

Europese Unie

• De EU kan beslissingen nemen die de lidstaten verplicht moeten uitvoeren
• Steeds meer landen hebben zich aangesloten bij de EU. 
• In de 21e eeuw is er ook steeds meer kritiek wat betreft bureaucratie, het opleggen van regels en te weinig luisteren naar wat burgers willen. Bijvoorbeeld: Brexit

Wat voor organisatie is de EU?

Wat voor een organisatie is de EU?

1. bilateraal supranationaal
2. multilateraal non-gouvernementeel
3. multilateraal supranationaal
4. bilateraal nationaal

Europese Unie

Europese Raad

Europese commissie

Europees parlement

Raad van de Europese Unie

Instellingen van de EU

dagelijks bestuur dat bestaat uit 1 commissaris per lidstaat. Kan wetsvoorstellen indienen en uitvoeren na goedkeuring.

bestaat uit de regeringsleiders van de lidstaten en bepaalt de toekomst en koers van de EU

Europese Raad

Europese Commissie

Europees Parlement

Raad van Europa

p.248

In het filmpje van prodemos op de vorige slide worden de verschillende instellingen heel herder uitgelegd!

Instellingen van de EU

bestaat uit leden die om de 5 jaar gekozen worden door de inwoners van de lidstaten. 

vakministers van verschillende lidstaten. beslist mee over vastelling van EU-wetgeving

Europese Raad

Europese Commissie

Europees Parlement

Raad van Europa

p.248

§12.3 Theorieën machtsverhoudingen

Pagina 249

Geopolitiek

• De strijd om macht en invloed in en over delen van de wereld noemen we geopolitiek.
  
• Dit is een machtsstrijd waarbij militaire belangen, economische belangen, demografische en historisch-politieke aspecten, oppervlakte van het land, politieke organisatie en cultuur van landen een rol spelen.

Geopolitiek

Er zijn verschillende soorten theorieën over het gedrag van nationale staten:

• realistische theorieën
• liberale theorieën
• politiek-psychologische theorieën
• marxistische theorieën
• sociaalconstructivistische theorieën
  

Realistische theorieën

er is sprake van een machtsstrijd en elke staat voert een een strijd om het voortbestaan

Machtsmiddelen van staten zijn:

• militaire macht
• hulpbronnen
• informatie

Staten zijn opzoek naar macht door het veiligheidsdilemma

Weet je nog wat het veiligheidsdilemma is? Leg uit!

Weet je nog wat het veiligheidsdilemma is? Leg uit!

Een realist ziet bij het bestuderen van de wereld een anarchie: er is geen hoger gezag dan de staat. Bij afwezigheid van een hegemon (grootmacht) of van een supranationale organisatie zullen alle staten met hetzelfde dilemma worden geconfronteerd: om veiligheid te vergroten is vergroting van macht noodzakelijk. Maar als elke staat dat doet zijn staten met

Realistische theorieën

Vrede kan volgens realisten ontstaan in 3 gevallen:

• Hegemonie van één dominante grootmacht
  
• Machtsevenwicht
  
• Militair bondgenootschap tegen een gemeenschappelijke vijand kan leiden tot vertrouwen tussen bondgenoten.

Liberale theorieën

• Mensen die de liberale theorieën aanhangen worden ook wel idealisten genoemd
• Gemeenschappelijke belangen lijdt tot samenwerking
• Interdependentie: gebeurtenissen in het ene land hebben effect in een ander land 
• 
  

nadruk op gemeenschappelijke (economische, ecologische, technologische) belangen van staten

Liberale theorieën

• Versterking van internationaal recht en supranationale afspraken om de samenwerking en vrede tussen staten te bevorderen.
  
• Betwijfelen één nationaal belang, spreken eerder van verschillende groepen met deelbelangen
  
• De macht van staten over niet-statelijke actoren wordt betwijfeld

waar denk je aan bij marxistische theorieën?

waar denk je aan bij
marxistische theorieën?

Marxistische theorieën

nadruk op de structuur van de wereldeconomie: structurele ongelijkheid tussen rijke en arme staten

• Arbeiders in arme staten worden uitgebuit door bedrijven en consumenten in rijke staten (imperialisme)
  
• De verhouding tussen staten wordt verklaard door conflicten om hulpbronnen. 

Sociaalconstructivistische theorieën

nadruk op de belevingswereld van mensen met staten als onderdeel van de sociale werkelijkheid

• Het beeld van de werkelijkheid bepaalt het handelen van de fysieke wereld.
  
• Beslissingen worden gebaseerd op het beeld ‘wat juist lijkt om te doen’, dit beeld is aangeleerd.
  

Sociaalconstructivistische theorieën

• In sommige landen wordt de burgers een vijandbeeld aangeleerd: dit kan een buurland, een terroristische groepering of een minderheid in het land zijn. Mensen gaan handelen naar dat beeld.
• Verandert cultuur, socialisatie en identiteit, dan verandert het gedrag van staten ten opzichte van elkaar ook.

Politiek-psychologische theorieën

nadruk op op het denken van politiek leiders en andere sleutelfiguren. 

• De psyche van politici kan van invloed zijn op de verhouding tussen staten
  
• Nadruk op opvattingen, misvattingen, attitudes en eerdere ervaringen.

Politiek-psychologische theorieën

Belangrijk onderdeel is groepsdynamiek

• de druk om je te conformeren naar de mening van de groep is hoger dan de wens om kritisch naar die mening te kijken

Geopolitiek

• realistische theorieën
• liberale theorieën
• politiek-psychologische theorieën
• marxistische theorieën
• sociaalconstructivistische theorieën
  

Herhaling

'voor de één is iemand een terrorist, voor de ander is het een vrijheidsstrijder'
Bij welke theorie past deze uitspraak?

'voor de één is iemand een terrorist, voor de ander is het een vrijheidsstrijder'

Bij welke theorie past deze uitspraak?

1. Realistische theorie
2. Politiek-psychologische theorie
3. Sociaalconstructivistische theorie
4. Liberale theorie

Het beeld van de werkelijkheid (en de sociale werkelijkheid) bepaalt het handelen in de fysieke wereld

§12.4 Paradigma's over macht en conflict

Pagina 253

3 methoden om macht te meten

1. Besluitvormingsmethode: het bestuderen van macht als de invloed op besluitvormingsprocessen
2. Positiemethode: focus op de verschillende posities en wie in welk netwerk mag meepraten en daardoor invloed mag hebben.
3. Uitkomstenmethode: inventariseren van machtsbronnen

Intrastatelijke conflicten

• Vanuit paradigma’s wordt verschillend gedacht over conflict, samenwerking, macht, gezag en globalisering.
  
• Intrastatelijke conflicten: conflicten binnen staten die door de globalisering vaak een internationaal karakter krijgen.
  

Bijvoorbeeld: Syrië

Interstatelijke conflicten

• Interstatelijke conflicten: conflicten tussen staten, die vaak worden opgelost door overleg, onderhandeling en diplomatie.
  
• Conflicten kunnen zowel latent als manifest zijn.
• Machtsverschillen spelen een belangrijke rol.

Paradigma´s over conflict en macht

• Functionalisme-paradigma
• Conflict-paradigma
• Sociaalconstructivisme-paradigma
• Rationele-actor-paradigma

Functionalisme-paradigma

• De maatschappij als een organisme van delen die elk een eigen functie vervullen
  
• Conflicten zijn bedreigend voor de maatschappelijke orde en moeten vermeden worden
  
• Conflicten als symptomen van een niet goed functionerende samenleving of systeem

Conflict-paradigma

• Conflicten zijn ‘normaal’, vanwege belangentegenstellingen
• Er zijn twee stromingen te onderscheiden:

1. Marx: conflicten hebben te maken met tegengestelde belangen zoals de ongelijke verdeling van welvaart en macht
2. Huntington: conflicten vinden hun oorsprong in uiteenlopende sociale en culturele verschillen. 

Conflict-paradigma

• Conflicten fungeren als een motor voor sociale verandering.
  
• Nadruk op de machtsverschillen en strijd tussen groepen om hun eigen belangen te maximaliseren en de eigen opvattingen en wensen te realiseren.

Sociaalconstructivisme-paradigma

• Nadruk op de handelingen van mensen in conflict- en samenwerkingssituaties.
  
• Interesse in de betekenis die er door verschillende actoren aan gedragingen gehecht wordt. (wantrouwen vs vertrouwen)

Bijvoorbeeld: China en Tibet

Rationele-actor-paradigma

• Focus op hoe verschillende personen of groepen met elkaar omgaan
  
• Nadruk op vernieuwing en verandering door concurrentie en innovatie

p. 255

Macht en gezag is...

- Functioneel voor het voortbestaan van de maatschappij

- Van belang voor de sociale orde en sociale cohesie

- Ondersteunend voor het proces waarin sociale instituties op elkaar afgestemd zijn

Functionalisme

Conflict

- Centraal in de strijd tussen machthebbers en minder machtigen 

- Ongelijkheid als motor voor conflict. Hierbij kan gekeken worden naar bezit, prestige en culturele verschillen.

Macht en gezag

- Focus op betekenisverlening door verschillende actoren wat betreft de macht

- Argumenten worden vaak ingezet om machtsuitoefening te rechtvaardigen

Sociaal-constructivisme

Rationele-actor

- Focus op gezag en minder op machtsverhoudingen

- Principal-agent probleem

- Gaat ervan uit dat personen bepaalde gedragspatronen vertonen die beïnvloed zijn door keuzes bij nutsmaximalistatie

Macht meten

• Macht is bij deze paradigma's een beschrijvende of verklarende rol
• Macht is een relatief begrip: veranderlijk en afhankelijk van de context
• Law of anticipated actions: de inschatting van actoren over het gedrag van anderen is doorslaggevend voor de uitkomst
• Maar hoe is macht te meten?

bedenk zoveel mogelijk

manieren om macht te meten

bedenk zoveel mogelijk
manieren om macht te meten

Paradigma´s over globalisering

• Functionalisme-paradigma
• Conflict-paradigma
• Sociaalconstructivisme-paradigma

Globalisering

- In hoeverre leidt globalisering tot een toenemende wereldwijde afhankelijkheid?

- Globalisering leidt tot een wereldgemeenschap en als die grote samenleving wil overleven moeten instituties ontwikkeld worden.

Functionalisme

Conflict

- De vraag hoe en of globalisering zal leiden tot nieuwe vormen van ongelijkheid en machtsverhoudingen in de wereld.

- Bijvoorbeeld: centrum-periferie theorie

Globalisering

- Focus op de betekenis die mensen geven aan globalisering.

bijvoorbeeld welke invloed identiteit en welvaart heeft in een mondiaal referentiekader

- Andersglobalisten versus hyperglobalisten.

Sociaal-constructivisme

03:30

Formuleer een kritiekpunt op Huntington's theorie

Formuleer een kritiekpunt op Huntington's theorie

Bijvoorbeeld:

Culturen zijn veranderlijk en niet zo statisch als Huntington voorstelt.

§12.5 Ontwikkelingen machtsverhoudingen staten

Pagina 259

Globalisering en opkomende staten

• Op cultureel en economisch gebied is de wereld door globalisering steeds meer verbonden geraakt.
  
• Een probleem in een zwakke staat kan voor een spill-over effect zorgen buiten de eigen grenzen.
  
• De grens tussen interne en externe veiligheid vervaagd door problemen als grondstoffenschaarste, misdaad, illegale immigratie en drugshandel.

Bedenk een voorbeeld van een spill-over effect uit een zwakke staat

Bedenk een voorbeeld van een spill-over effect uit een zwakke staat

Bijvoorbeeld

- vluchtelingenstromen

- tekort aan producten die eerder werden geïmporteerd uit de 'zwakke staat'

Effecten van globalisering

•  Grenzen zijn vloeibaar waardoor terroristisch geweld overal naartoe kan worden ‘geëxporteerd’.
• Opkomende staten (bv China en India) profiteren van economische groei en verwerven zo meer macht.
  
• De machtspositie van de VN en Europa neemt af, wat kan leiden tot conflict.
  

Spanningen binnen de EU leidt tot

• Het afspreken van een gezamenlijke China-strategie
  
• Gebrek aan economische solidariteit tussen rijke noordelijke staten en armere zuidelijke staten
  
• Onenigheid over het opvangen van vluchtelingen tussen oost en west en het respecteren van de beginselen van de rechtsstaat.

Voorbeeld van sancties van de EU tegen Hongarije

Bron: NOS, 5 april 2022

https://nos.nl/artikel/2424033-europese-commissie-komt-na-winst-orban-in-actie-tegen-hongarije

Cultuuruniversalisme en -realisme

mensenrechten en universele waarden moeten (vanuit het eigen referentiekader) worden beschermd.

Cultuuruniversalisten

Cultuurrealisten

andere culturen moeten als uniek fenomeen worden bekeken zonder ze te beoordelen naar de normen van de eigen cultuur.

Ideologieën over globalisering 

• Globalisering leidt tot verschillende vraagstukken, zoals de overheveling van nationale naar internationale organisaties, amerikanisering en mondiale ecologische problematiek
• Sociaaldemocraten, liberalen en confessionelen hebben allemaal andere visie op globalisering en milieu. 

Visie op globalisering

globalisering biedt kansen om wereldwijd te zorgen voor meer sociale zekerheid

globalisering biedt mogelijkheden voor vrijhandel tussen staten

De lokale gemeenschap moet niet vergeten worden, maar er zijn nu wel kansen voor zorg voor anderen

Sociaaldemocraten

Liberalen

Confessionelen

Visie op milieu

Eerlijke verdeling van schaarse zaken

Duurzaam ondernemen is goed voor milieu en economie

We moeten goede rentmeesters van de aarde zijn, en zo zorg dragen voor de aarde en de natuur.

Sociaaldemocraten

Liberalen

Confessionelen

Internationale en multinationale spelers

• NGO’s, igo’s, MNC’s zijn actoren die ook invloed hebben op de machtsverhoudingen in de wereld 
• MNC’s kunnen de handelingsmogelijkheden van staten beïnvloeden door investeringen of belastingseisen
•  Voor MNC’s spelen belasting, arbeidsrecht, infrastructuur en veiligheid een rol in het vestigingsklimaat

NGO = non-gouvernementele organisatie

IGO = intergouvernementele organisatie 

MNC = multi national company

Dit filmpje kan discussie zijn voor een gesprek/debat over het vestigingsklimaat voor grote bedrijven in Nederland

Globalisering en zwakke staten

• Voor sommige staten is globalisering een kans, voor andere staten is het een bedreiging
• Er zijn twee groepen theorieën die het verschil in ontwikkeling tussen staten bespreken

1. Evolutionistische theorieën
2. Afhankelijkheidstheorieën

De ontwikkeling van staten

Evolutionistische theorieën

Afhankelijkheidstheorieën

gedachtegoed gebaseerd op Darwin’s theorie dat uitgaat van vooruitgangsgeloof, het proces van modernisering

gaan uit van de afhankelijkheid van staten. Er is sprake van structurele ongelijkheid in het wereldsysteem (neokolonialisme) houden

 

Bij welke theorie past deze stelling?
"dit wereldsysteem is ontstaan door rijke landen die handelen met een lucratieve ruilvoet."

Bij welke theorie past deze stelling? 

"dit wereldsysteem is ontstaan door rijke landen die handelen met een lucratieve ruilvoet."

Evolutionistische theorie

Afhankelijkheidstheorie

p.264

antwoord: Afhankelijkheidstheorie

let op, start pas bij 7:36

Ontstaan fragiele staten

• Veel fragiele staten zijn te vinden op plaatsen waar vroeger een koloniale macht deel uitmaakte.
  
• Vaak is er gebrek aan een goed werkende trias politica en bureaucratie
• Deze staten werden tijdens de Koude Oorlog gesteund door de VS of de Sovjet-Unie
• Einde van steun leidde tot intrastatelijke conflicten

Kenmerken fragiele staten

1. De interne rechtsorde kan niet meer gehandhaafd worden: de staat heeft geen geweldsmonopolie
   
2. Belangrijke openbare diensten kunnen niet meer geleverd worden

 

Kortom, de staat heeft een te lage interne soevereiniteit

Het probleem 'fragiele staten'

• Buitenlandse actoren kunnen belang hebben bij het laten voortbestaan van een fragiele staat, vanwege concurrentie.
• Fragiele staten kunnen een bedreiging vormen voor de veiligheid buiten de eigen regio.
• Het begrip ‘fragiele staten’ kan als framing worden ingezet, dit is een manier van machtsuitoefening.

maatschappij-wetenschappen.nl

maatschappij-wetenschappen.nl

Wat heb je geleerd deze les?

Wat vind je nog lastig?

Ik weet ...

• Ik weet wat het Nederlands buitenlands beleid inhoudt en wat de Nederlandse belangen zijn.
  
• Ik ken de belangrijkste kenmerken van samenwerkingsorganisaties VN, de NAVO en de EU en de kritiekpunten en kan deze herkennen, uitleggen en toepassen.
  
• Ik weet wat de vijf geopolitieke theorieën inhouden kan deze herkennen, uitleggen en toepassen.
  
• Ik ken de verschillende paradigma's over conflict, macht en globalisering
  
• Ik ken de gevolgen van globalisering voor de wereld en de EU en kan deze uitleggen, herkennen en toepassen.

Einde van hoofdstuk 12

Machtsverhoudingen in de wereld