Zorg & Technologie & Ethiek

• Verpleging en verzorging
• MBO
• Studiejaar 1

Zorg en technologie & Ethiek

Marjolein Bosman Docent G&W ROC Mondriaan

Wat is voor ons zorgtechnologie?

Als het gaat om zorgtechnologie worden er verschillende woorden gebruikt. Soms wordt gesproken over e- Health, dan weer over technologische toepassingen in de zorg, dan weer over zorgtechnologie. Soms wordt gezegd dat je het gewoon over hulpmiddelen hebt die in de zorg ingezet kunnen worden. Of je daar wel of geen (bijvoorbeeld) wifi voor nodig hebt, maakt niet uit. 

Geef per technologie of hulpmiddel aan of het volgens jou om zorgtechnologie gaat. 

Robots in de zorg is...

1. Wel zorgtechnologie
2. Geen zorgtechnologie

Bij zorgtechnologie denkt men eigenlijk meteen aan robots die in de zorg ingezet kunnen worden. De verwachtingen van wat deze robots zouden kunnen zijn hoog gespannen. Maar terughoudendheid is er ook. Maken robots 'warme zorg' mogelijk? 

Een tillift is...

1. Wel zorgtechnologie
2. Geen zorgtechnologie

Sommige mensen zien dit ook als zorgtechnologie. Tilliften worden immers steeds 'technischer'. Ken je de tillift waar een elektromotor in zit? Die zorgt ervoor dat het voor de zorgverlener minder belastend is om de lift te duwen. Het kan beiden waar zijn. 

Apps zijn...

1. Wel zorgtechnologie
2. Geen zorgtechnologie

Het inzetten van apps, bijvoorbeeld om gezond gedrag te monitoren, wordt gezien als e- Health (en daarmee dan ook als zorgtechnologie). En er komen steeds meer nieuwe apps. De kunst zal zijn om in die hoeveelheid de juiste en betrouwbare apps te vinden. Wist je dat er verschillende partijen zijn die proberen om tot een keurmerk te komen voor niet medische apps? Zoek bijvoorbeeld eens informatie op over de GGD appstore of de KNMG app checker.

Wanneer een app wordt gezien als een medisch hulpmiddel, gelden er strengere eisen waar de app aan moet voldoen. Deze apps moeten gecertificeerd worden.

Verder kan een app heel ergens anders voor bedoeld zijn door de ontwikkelaar, maar toch voor een zorg gerelateerd proces/doel ingezet worden.

Digitale zorg is...

1. Wel zorgtechnologie
2. Geen zorgtechnologie

Digitale zorg is wel zorgtechnologie. Wanneer het gaat om digitale zorg, hebben veel mensen het vaak over het begrip e-Health. Je kunt denken aan zorg op afstand en online een afspraak maken bij je huisarts. 

Een patiëntenportaal is ...

1. Wel zorgtechnologie
2. Geen zorgtechnologie

Het patiëntenportaal valt onder e-Health. Door ICT in te zetten kun je, in dit geval, tijd- en plaatsonafhankelijk jouw dossier inzien. Handig of niet handig? Daar komen we later nog op terug. 

Domotica is...

1. Wel zorgtechnologie
2. Geen zorgtechnologie

Met domotica wordt steeds meer 'huisautomatisering' bedoeld. Technologische toepassingen die je inzet om handelingen in je huis automatisch te laten doen. Omdat je het zo hebt ingesteld, of omdat je vanaf je telefoon je hele huis kunt 'bedienen'. In de zorg wordt soms nog gesproken over zorgdomotica. Het gaat dan om technologische toepassingen die binnen de instelling toegepast worden.  

Definitie zorgtechnologie

Zorgtechnologie is de toepassing van kennis en vaardigheden in de vorm van apparaten, procedures of systemen, ontwikkeld om een gezondheidsprobleem op te lossen en/of de kwaliteit van leven te verbeteren. 

Bron: WHO 2007

Impact van zorgtechnologie

• Technologische toepassingen beïnvloeden het zorgproces. 
• De toepassingen zorgen er voor dat in het zorgproces   dingen kunnen gaan veranderen. 
• Ze beïnvloeden het handelen van zorgverleners en cliënten,   ze doen iets met de relatie tussen deze twee groepen. Soms   zal die invloed klein zijn, een andere keer groot.

Waarde van de toepassing

Op de volgende schermen komen een paar toepassingen voorbij. 

Aan jou de vraag om na te denken over hoe deze toepassing waarde toe kan voegen aan de kwaliteit van leven van de zorgontvanger.

Voor patiënten met COPD is het belangrijk om oefeningen te doen. Het Roessingh, centrum voor revalidatie, kiest ervoor om zorgontvangers thuis met een speciaal programma, de oefeningen te laten doen. De oefeningen worden beschreven en de zorgontvanger kan aan de slag.

Met het Sense for baby systeem kunnen zwangere vrouwen waar een probleem in de zwangerschap is geconstateerd, thuis hun baby monitoren. Wat denk jij wat de toegevoegde waarde van deze toepassing kan zijn?

Zelfmonitoring;
Steeds meer kunnen we zelf allerlei gezondheidsmetingen uitvoeren: hartslag meten, bloeddruk, hoeveel stappen we hebben gelopen .... Activiteitenmeters, slimme horloges, bluetooth bloeddrukapparaten ....
Wat denk jij wat de toegevoegde waarde van deze toepassing kan zijn?

Beeldbellen wordt steeds meer gewoon in de zorg. Even contact met een wijkverpleegkundige, met een specialist, horen hoe het gaat.

Wat denk jij wat de toegevoegde waarde van deze toepassing kan zijn?

Het wordt steeds beter mogelijk om thuis gezondheidsmetingen uit te voeren. Zo is het ook mogelijk om thuis een eenvoudig hartfilmpje, een ECG te maken. Wat denk jij wat de toegevoegde waarde van deze toepassing kan zijn?

Wat versta jij onder ethiek?

"Ethiek is nadenken over goed handelen. Centraal staat de vraag wat goed is om te doen in concrete situaties. Het reflecteren, het voeren van een gesprek en het wikken en wegen heeft altijd betrekking op het handelen in de praktijk". Praktische vragen zijn het startpunt. Het nadenken hierover is niet voorbehouden aan professionals of ethici. Iedereen zou zich moeten afvragen wat juist is om te doen. Ethiek raakt ons allemaal. 

Focus op cliëntgerichte zorg

• Met als doel het bevorderen van de eigen regie en het langer thuis   kunnen blijven wonen. 
• Technologie en hulpmiddelen kunnen daarin ondersteunend zijn. 
• De inzet hiervan moet passend zijn in specifieke situaties: Wat voegt het   toe? Wat lost het op? Hoe is het helpend? 
• Een ethische reflectie is dan ook altijd nodig om tot een goede afweging   te komen.
  
• In dit alles neem je altijd ook jezelf mee. Wat is voor jou goede zorg?  wat   zijn belangrijke waarden zijn voor jou? 

Welke waarden zijn voor jou belangrijk?

Veel mensen hebben nagedacht over wat goede zorg is. 

Zij hebben nagedacht over wat voor hen de waarden zijn die ze daarin belangrijk vinden. 

Waarden zijn opvattingen over wat men wenselijk vindt. 

In dit geval wat mensen zelf wenselijk vinden wanneer het gaat om goede zorg.  

Welke waarden zijn voor jou belangrijk?

Vriendelijkheid

Deskundigheid

Bescherming

Authenticiteit / echtheid

Verantwoordelijkheid

Betrouwbaarheid. Je doet wat je zegt

Aandacht

Eigen regie van de zorgvrager

Zorg op maat

Empathie

Misschien vond je het lastig om de waarden te 'scoren'. Vind je alles belangrijk of merk je dat je de ene waarde meer belangrijk vindt dan een andere waarde. Wat voor iedereen goede zorg is, is heel verschillend. De waarden die daarin belangrijk zijn dus ook. Wanneer het gaat om goede zorg, kan voor de een de ene waarde heel belangrijk zijn en voor een ander niet. En wat is dan het meest belangrijk? Dat wat jij als zorgverlener belangrijk vindt? Dat wat de zorgontvanger belangrijk vindt? Het is goed om daar met elkaar over in gesprek te gaan.

Ethiek van data

Met behulp van (of door) zorgtechnologische toepassingen komt er steeds meer informatie van patiënten beschikbaar. Alles kan immers gemeten worden en in digitale systemen worden verwerkt. Data die nodig is voor de behandeling, data die mensen zelf verzamelen met behulp van wearables. Veel mensen vragen zich af of die data wel veilig opgeslagen wordt en wat er uiteindelijk mee wordt gedaan. Wat is dan goede en veilige zorg?

Bij de ethiek van data kan het om veel gaan. De data die je zelf verzamelt met bijvoorbeeld je activity tracker, maar ook welke data je wel of niet wilt zien wanneer jij als patiënt inlogt in je eigen dossier. Kies jij voor 'realtime inzage'? Wil jij, al eerder dan wellicht je arts, zien wat uitslagen zijn van onderzoeken die zijn gedaan? Waarom wel? Waarom niet? En geldt jouw antwoord ook voor anderen of gun je het hen om daarin hun eigen keus te maken? Welke rol heb je daar in als professional? Dat kan lastig zijn!

Nu volgt een video waarin professionals in gesprek gaan over de ethische aspecten van digitale data.

 

Met name het patiëntendossier komt aan bod. Bekijk de video. Af en toe wordt de video stil gezet. Er komt dan een vraag voorbij om over na te denken. Heb je voor jezelf een antwoord geformuleerd? 

Bij het gebruik van data in de zorg komen ethische vragen boven. Het is belangrijk om daarover in gesprek te gaan. 'Data-driven' gezondheidszorg is veelbelovend, maar is geen garantie voor een betere zorg. Steeds weer moet je nadenken over hoe de data wordt gebruikt en met welk doel.

Belangrijk is ook de vraag wie 'de baas' is over de gezondheidsdata. Vraag is ook hoe data veilig gedeeld kan worden zodat verschillende zorgverleners de situatie en de context van een cliënt kunnen overzien om tot goede zorg te kunnen komen. 

(On)- toegankelijkheid van digitale zorg

In de video legt Pharos uit dat e-Health (digitale zorg) echt niet zo toegankelijk is voor iedereen als dat we wellicht denken.

• Het is goed dat we ons realiseren dat niet iedereen in de samenleving   mee kan komen in de digitale zorg en het toepassen van technologische   toepassingen in de zorg. 
• Door aandacht te hebben voor die groepen en door hen te betrekken bij   de ontwikkeling van dit soort toepassingen, komen er toepassingen 'op   de markt' die voor meer mensen toegankelijk zijn.
  
• Begeleiden van deze groep bij het verkrijgen van digitale vaardigheden   draagt bij aan het toegankelijk maken van de digitale zorg.

Hulpmiddelen

Het gesprek over het 'goede doen' met betrekking tot digitale zorg en het inzetten van technologische toepassingen in de zorg, moet op alle niveaus plaatsvinden. 

Het is aan iedereen om na te denken over de ethische aspecten.

Om het gesprek over digitale zorg en het inzetten van zorgtechnologische toepassingen te kunnen voeren, zijn er een aantal  hulpmiddelen. 

Moreel beraad

• Moreel beraad is een gesprek op basis van een ethische kwestie. In   steeds meer instellingen wordt deze methodiek toegepast. 
• Doel is om zicht te krijgen op het goede, dat in de betreffende kwestie in   het geding is. Dat kan helpen bij het vinden van een uitweg uit het   probleem. 
• Maar je kunt ook een moreel beraad houden om samen een standpunt te   bepalen over een bepaald moreel geladen onderwerp.

Mix en match Thuiszorg en technologie

• Eén van de hulpmiddelen die het mogelijk maakt om in gesprek te gaan over een goede   inzet  van technologie, is het Mix & Match, Thuiszorg en Technologie spel. 
• Op interactieve manier kunnen verpleegkundigen en hun team kennis maken met de   verschillende technologieën die ingezet kunnen worden in de thuiszorg. 
• Met behulp van drie typen kaarten wordt er naar combinaties van zorgproblemen en   zorgtechnologieën gezocht. Verdiepende vragen zijn toegevoegd om het onderlinge   gesprek te bevorderen. De verdiepende vragen zijn gecategoriseerd naar de verschillende   CanMEDSrollen. Deze vragen helpen om goed na te denken wat de toegevoegde waarde van   de toepassing kan zijn. 

Dilemma's

Casus Henk

Henk is een professional in een verzorgingshuis voor mensen met dementie. 's Nachts gaan veel van zijn cliënten dolen met het gevaar dat ze vallen. Henk zoekt naar een middel om valincidenten te voorkomen. Helaas is er onvoldoende personeel om 's nachts op diverse plekken in het pand aanwezig te zijn. Henk overweegt een video-systeem in te zetten dat hem alarmeert wanneer er veel beweging is en één van zijn cliënten misschien doolt. Enerzijds is Henk van mening dat hij goede zorg verleent door deze technologie in te zetten en zo het aantal valincidenten mogelijk te kunnen verminderen. Anderszijds staat de privacy van de cliënt hoog in het vaandel bij Henk en ziet hij het nadeel van videoregistratie. 

Dilemma Henk

Doe ik er goed aan om een video-systeem in te zetten om de kwaliteit van zorg te verbeteren als ik daarmee inbreuk doe op de privacy van individuele cliënten?

Overwegingen en conclusie

In zijn overweging neemt Henk zich voor om meerdere perspectieven te bundelen, alvorens tot een keuze te komen. Hij besluit niet alleen zijn collega's te betrekken, maar ook de cliënt en zijn/haar netwerk. De families blijken uitermate positief te zijn en hebben daarnaast nuttige toevoegingen. Zo stellen zij voor om de registratie te voorzien van een filter zodat niet direct zichtbaar is wie er op een moment aan het dolen is. Henk heeft de positieve steun van het netwerk en kan op zoek gaan naar een videosysteem dat voldoet aan zijn eisen.  

Casus Eva

Eva is begeleidster voor mensen met een psychiatrische stoornis die beschermd wonen. De organisatie waarvoor ze werkt wil een portaal invoeren waarin de cliënt de over hem geschreven rapportages kan inzien en aanpassingen daarop kan voorstellen. Eva onderschrijft dit belang maar maakt zich er ook zorgen over of het online meelezen met de rapportages de communicatie met haar cliënten beïnvloedt. Wat als die achterdochtige cliënt nu dingen verkeerd interpreteert? Moet ze anders gaan rapporteren dan dat ze tot nu toe deed?

Dilemma Eva

Hoe kan ik op een goede manier rapporteren over een cliënt?

Wat zou jij doen? Noteer onderstaand jouw antwoord

Overwegingen en conclusie

Eva besluit haar dilemma met collega's te delen. Samen bespreken ze het door en zoeken ze ernaar om het 'het goede' te doen. Het uitgangspunt dat uiteindelijk als 'het goede' voelt voor Eva was: 'we beslissen met cliënten en niet over cliënten. En om met cliënten samen te beslissen moeten zij geïnformeerd zijn en dus ten alle tijden toegang kunnen hebben tot hun dossier'. In het team kan deze vraag ook breder opgepakt worden. Hoe begeleiden wij patiënten die het moeilijk vinden om om te gaan met het opstellen van het dossier?

Casus Anneke

Anneke, projectleider van het patiëntportaal in een ziekenhuis, staat voor een probleem. In een overleg van het projectteam over het nieuw te lanceren portaal is het onderwerp laboratoriumuitslagen op de agenda gezet. Straks is het mogelijk dat zodra een onderzoeksuitslag bekend is, patiënten deze uitslag in het portaal realtime kunnen raadplegen. Ze hoeven dus niet te wachten en eerst een afspraak te maken om de uitslag van de arts te horen.Tijd- en plaats onafhankelijk kunnen ze hun uitslagen zien. De arts heeft hier bedenkingen bij. Patiënten zien de uitslag zonder dat de arts ernaar heeft kunnen kijken of daarover uitleg heeft kunnen geven aan de patiënt. Er zijn nu al artsen die aangeven dit niet te zien zitten. De cliëntenraad juicht realtime inzage toe. 

Dilemma Anneke:

Hoe kan het ziekenhuis met het portaal zowel recht doen aan de wensen van de cliëntenraad als aan de zorgen van artsen? 

Overwegingen en conclusie

Na wat onderzoek te hebben gedaan, besluit Anneke een bijeenkomst te organiseren met vertegenwoordigers van zowel de cliëntenraad als de medische staf en verpleegkundigen. In de bijeenkomst spreken ze aan de hand van de argumentenwijzer.

Casus Annemarie

Annemarie is longarts. Haar patiënt Rob heeft een intensieve chemotherapie. Wekelijks heeft hij meerdere afspraken op meerdere dagen in het ziekenhuis. Het reizen en het vele wachten kosten hem veel energie. Energie die hij hard nodig heeft. De vriendin van Rob vraagt in het ziekenhuis of er geen afspraken via Skype kunnen worden gedaan. Annemarie weet niet goed hoe hier antwoord op te geven, want het ziekenhuis heeft hierover nog geen beleid. Behalve praktische zaken is ze er niet zeker van of digitale consulten wel genoeg informatie opleveren om een vinger aan de pols te houden. Samen met een verpleegkundige belooft ze het uit te zoeken.

Dilemma Annemarie

Hoe kan ik de patiënt regelmatig blijven zien om voldoende informatie te verzamelen, maar de patiënt toch zo min mogelijk te belasten? 

Overwegingen en conclusie

Samen met de verpleegkundige, die ook veel afspraken verzorgt, verzamelt Annemarie informatie. De ICT-afdeling helpt met vragen over de software en stelt voor dat ze mee gaat doen aan een pilot. Belangrijk is het daaropvolgende gesprek met Rob. In het gesprek blijkt dat Rob videocontact eigenlijk niet zo nodig vindt. Hij begrijpt goed dat hij tussentijds moet worden gecontroleerd. Het zou hem al heel veel schelen als hij voor een aantal zaken gewoon kan bellen. Dat scheelt al wacht- en reistijd. De oplossing is snel gevonden door een aantal afspraken telefonisch in te plannen. Het dilemma blijkt - na goed doorvragen over voorkeuren en wensen - niet zo groot (en niet zo digitaal) te zijn als Annemarie eerst dacht. 

Wetgeving

Om goed met de dilemma’s om te kunnen gaan is het wenselijk dat je als zorgverlener op de hoogte bent van relevante wetgeving:

1. Vrijheidsbeperkende maatregelen
2. BOPZ
   
3. Privacy
   
4. Wet toezichthoudende domotica 

Wetgeving vrijheidsbeperkende maatregelen

Wet BOPZ

Wet privacy

Wet toezichthoudende domotica

• Bij het wel of niet inzetten van digitale zorg of zorgtechnologische toepassingen, is er eigenlijk altijd sprake van een dilemma. 

• Deze nieuwe mogelijkheden in de zorg zorgen ervoor dat er iets verandert in het contact tussen patiënt en zorgverlener. 

• De casussen hebben je laten zien dat het geprek over deze toepassingen in bepaalde situaties het allerbelangrijkst is. 

Vragen?

The End