Literatur ab 1945

• Duits
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5,6

Ontwikkeling van de Duitse literatuur na 1945 tot aan de verschijning van 'Das Parfum' (3 lessen)

Les 1

Lernziele:

- ik weet wat er bedoeld wordt met 'Stunde Null'

- ik ken de belangrijkste kenmerken van de Trümmerliteratur

- ik kan deze kenmerken in bestaande werken herkennen

- ik weet wat er bedoeld wordt met 'Gruppe 47'

Trümmerliteratur 1945-1949

www.hdg.de

Op 8 mei 1945 was er aan twaalf jaar Hitler-dictatuur en een zes jaar durende oorlog een eind gekomen. Hoe moest er een nieuw begin gemaakt worden? Of was er na zoveel ellende en vernietiging geen ruimte meer voor nieuwe literatuur?

Zoals de Duitse filosoof Adorno had gezegd: 

'Na Auschwitsch nog gedichten schrijven is barbaars'

1e: 'Stunde Null'

Merkmale der Trümmerliteratur

- theater en korte verhalen (Kurzgeschichten)

- 'reeducation' (heropvoeding)

- Wolfgang Borchert

- beeld geven van tijd na de oorlog

- schoonheid van literatuur...nee,  nu de waarheid! 

- 'eenvoudige en niet ideologisch verontreinigd taalgebruik'

‘Wij hebben geen behoefte aan goede schrijvers die de juiste grammatica volgen. Voor de juiste grammatica hebben wij geen tijd. Wij hebben behoefte aan schrijvers, die tegen boom boom en tegen vrouw vrouw zeggen en ja zeggen en nee zeggen: hardop en duidelijk en driemaal en zonder conjunctivus. Want onze slaap is vol strijd. Onze nacht verloopt in een doodsdroom vol gevechtslawaai. En onze morgen bestaat uit eenzaamheid.’

 (Wolfgang Borchert, Das ist unser Manifest. In: Das Gesamtwerk. Hamburg 1949, 369–376. Vert. JK.)

Kahlschlagliteratur                      Wolfgang Borchert

Wolfgang Borchert: Draußen vor der Tür

Ein Mann kommt nach Deutschland.

Und da erlebt er einen ganz tollen Film. Er muß sich während der Vorstellung mehrmals in den Arm kneifen, denn er weiß nicht, ob er wacht oder träumt. Aber dann sieht er, daß es rechts und links neben ihm noch mehr Leute gibt, die alle dasselbe erleben. Und er denkt, daß es dann doch wohl die Wahrheit sein muß. Ja, und als er dann am Schluß mit leerem Magen und kalten Füßen wieder auf der Straße steht, merkt er, daß es eigentlich nur ein ganz alltäglicher Film war, ein ganz alltäglicher Film. Von einem Mann, der nach Deutschland kommt, einer von denen. Einer von denen, die nach Hause kommen und die dann doch nicht nach Hause kommen, weil für sie kein Zuhause mehr da ist. Und ihr Zuhause ist dann draußen vor der Tür. Ihr Deutschland ist draußen, nachts im Regen, auf der Straße.

Das ist ihr Deutschland.

Günter Eich – Inventur

Dies ist meine Mütze,

dies ist mein Mantel,

hier mein Rasierzeug

im Beutel aus Leinen.

Konservenbüchse:

Mein Teller, mein Becher,

ich hab in das Weißblech

den Namen geritzt.

Geritzt hier mit diesem

kostbaren Nagel,

den vor begehrlichen

Augen ich berge.

Im Brotbeutel sind

ein Paar wollene Socken

und einiges, was ich

niemand verrate.

Die Bleistiftmine

lieb ich am meisten:

Tags schreibt sie mir Verse,

die nachts ich erdacht.

Dies ist mein Notizbuch,

dies meine Zeltbahn,

dies ist mein Handtuch,

dies ist mein Zwirn.

Inventur

(als sonnet; zo had Eich het niet bedoeld) Barock: Sonnet: duidelijke breuk met het verleden

Dies ist meine Mütze, dies ist mein Mantel,

hier mein Rasierzeug im Beutel aus Leinen.

Konservenbüchse: Mein Teller, mein Becher,

ich hab in das Weißblech den Namen geritzt.

Geritzt hier mit diesem kostbaren Nagel,

den vor begehrlichen Augen ich berge.

Im Brotbeutel sind ein Paar wollene Socken

und einiges, was ich niemand verrate,

so dient es als Kissen nachts meinem Kopf.

Die Pappe hier liegt zwischen mir und der Erde.

Die Bleistiftmine lieb ich am meisten:

Tags schreibt sie mir Verse, die nachts ich erdacht.

Dies ist mein Notizbuch, dies meine Zeltbahn,

dies ist mein Handtuch, dies ist mein Zwirn.

Gruppe 47

‘Ligt daar de brief; wit met zwarte rand. Moet iemand gestorven zijn, denk ik. Ik kijk om. ‘t Ruikt naar wierook’, zegt mijn neus. ‘Je hebt gelijk’, zeg ik; ‘was toch eerst niet zo. Komisch’. Scheur de brief open, ga zitten, maak mijn bril schoon. Zo. Juist ja, ’n rouwadvertentie. Ik spel: Door niemand liefgehad, door niemand gehaat, stierf vandaag na lang, met engelengeduld gedragen lijden: God.’ (Wolfdietrich Schnurre, ‘Das Begräbnis’. In: V. Bohn, Literatur seit 1945, Fr. am Main 1993, 74 – 78. Vertaling JK)

Een groep gelijkstemde schrijvers: invloed tot 1977

 - wie is de mens? hoe vrij ben ik? wat is de zin van mijn bestaan?

Ontwikkeling van de Duitse literatuur na 1945 tot aan de verschijning van 'Das Parfum' (3 lessen)

Les 1

Lernziele:

- ik weet wat er bedoeld wordt met 'Stunde Null'

- ik ken de belangrijkste kenmerken van de Trümmerliteratur

- ik kan deze kenmerken in bestaande werken herkennen

- ik weet wat er bedoeld wordt met 'Gruppe 47'

Lesdoelen behaald?

😒🙁😐🙂😃

Recherchiere im Internet:

1. Was war der Stamm-Verein von Franz Beckenbauer?

2. Welche sportliche Leistung trifft nur auf Mario Zagallo aus Brasilien, Didier Deschamps aus Frankreich und Franz Beckenbauer zu?

3. Welche Arbeit machte Beckenbauer nach seiner Fußballkarriere? 

Ontwikkeling van de Duitse literatuur na 1945 tot aan de verschijning van 'Das Parfum' (3 lessen)

Les 2: Naoorlogse literatuur in het Westen

Lernziele:

- ik weet welke historische gebeurtenissen invloed hebben gehad op de literatuur in het Westen

- ik ken de belangrijkste kenmerken van deze literatuur

Schilderij van Erich Gerlach dat de mentale gesteldheid van vele Duitsers na WOII weergeeft. Welke  elementen herken je hierin?

Paul Celan had in de oorlog vrijwel zijn gehele familie verloren. Deze traumatische ervaring van de Holocaust leidde enerzijds tot het onvermogen om het verschrikkelijke in woorden te vatten. 

 Anderzijds dwongen zijn ervaringen Celan toch tot het opschrijven en het aarzelend onder woorden brengen van het gebeurde: om het te kunnen verwerken en opdat wij niet zouden vergeten.

Gedicht: Todesfüge,                                                                  Paul Celan

Schwarze Milch der Frühe wir trinken dich nachts

wir trinken dich mittags der Tod ist ein Meister aus Deutschland

wir trinken dich abends und morgens wir trinken und trinken

der Tod ist ein Meister aus Deutschland sein Auge ist blau

er trifft dich mit bleierner Kugel er trifft dich genau

ein Mann wohnt im Haus dein goldenes Haar Margarete

er hetzt seine Rüden auf uns er schenkt uns ein Grab in der Luft

er spielt mit den Schlangen und träumet der Tod ist ein Meister aus

Deutschland

West- en Oost-Duitsland worden uit elkaar gedreven:

- Marshallplan

- invoering van de D-Mark 1949

Gevolg: 1949: afscheiding BRD en DDR

Leben in der BRD

- heropvoeding: Denazifizierung

- economie tot grote bloei

- rantsoenering van levensmiddelen stopgezet: vrije markt

- Amerikanisering: films/muziek/economie/vooruitgang/techniek/toenemende welvaart

- maar ook: protest! 

Leben in der DDR

- stroom vluchtelingen: bouw van de muur

- SED (Sozialistische Einheitspartei) onder leiding van Stalinistische regime in Moskou heeft de macht.

- opstanden (17 juni 1953) worden worden met geweld en tanks de kop ingedrukt

Verscherping scheiding en ontstaan Koude Oorlog

Literatur in der BRD

- invloeden van Engelstalige en Amerikaanse literatuur: short story: Kurzgeschichten in tijdschriften

- nuchtere en harde schrijfwijze: pessimistische toon

- aarzelend op zoek naar een nieuw begin

- doel: een bijdrage aan de wederopbouw leveren

Literatur in der DDR

- verplicht optimistische toon

- socialistisch realisme: voor iedereen te begrijpen: verheerlijking van het regime en de partij (SED: Sozialistische Einheitspartei)

In de jaren vijftig overheersen in de Duitse literatuur aanvankelijk thema’s als Heimkehr, nuchtere bestandsopname en het zoeken naar troost en rust. Geleidelijk aan komt er meer aandacht voor de verwerking van het verleden en de schuldvraag.

In de jaren zestig zou er in de literatuur tegen de achtergrond van nieuwe politieke ontwikkelingen in Oost en West een geheel andere wind gaan waaien. De literatuur zou expliciet politiek karakter gaan krijgen.

Na zijn opleiding tot boekhandelaar werd Alfred Andersch werkloos en lid van de communistische partij. Na de Rijksdagbrand in februari 1933 verbleef hij voor een half jaar in het concentratiekamp bij Dachau. Toen hij in 1940 toch in het leger terechtkwam, heeft hij daarin maar kort gediend. Spoedig werd hij ontslagen.Korte tijd later, in 1943, werd hij weer voor de dienst opgeroepen. Op 6 juni 1944 wist hij echter te deserteren en in Italië naar de Amerikanen over te lopen.In zijn spannende Kirschen der Freiheit (1952) vertelt hij over zijn leven en over deze daad van verzet.

Enkele citaten uit dit boek over de soldateneed en desertie:

Alfred Andersch (1914 – 1980) :  organisator culturele en literaire leven in Duitsland

 Die meisten deutschen Soldaten bewegten sich in diesem Krieg nicht wie Träumer, auch nicht wie Betrunkene, sondern wie Gebannte; wer unter der Gewalt des bösen Blickes steht, sieht nicht mehr Iris und Pupille des Hypnotiseurs. Sein Bewusstsein ist ausgeschaltet, er fühlt nur noch den Bann.

De meeste Duitse soldaten stonden niet als dromers of als dronkaards in deze oorlog, maar als geketenden; wie in de macht van de boze blik is, ziet niet meer iris en pupil van de hypnotiseur. Zijn bewustzijn is uitgeschakeld, hij voelt slechts zijn dwingende invloed

(…) Der Eid wurde also unter Zwang geleistet. Auf seine Verweigerung stand der Tod. Er war damit null und nichtig.

(…) De eed werd dus onder dwang afgelegd. Op weigering stond de dood. Daarmee was hij van nul en generlei waarde.

Eiche im Schnee, 1804, Romantik, nationalisme, Caspar David Friedrich

Wald auf dem Kopf, 1965, Georg Baselitz

1963-1965: Auschwitz-Prozesse Frankfurt

Woede over milde oordelen of streep onder het verleden?

Een nieuwe generatie staat op die z'n ouders ter verantwoording roept

Laat sporen na in kunst in literatuur in de jaren 60

Vergangenheistbewältigung: omgaan met het verleden

Concrete Poëzie                                                            Ernst Jandl

Schtzngrmm is een gedicht waarin rijm, regelmaat in het metrum en algemeen beschaafde taal ontbreken en de oorlog verbeeldt door een visuele en auditieve ervaring.

De dichters nemen door middel van taal wraak op de taal (van hun ouders). Ook dit gedicht moet je beluisteren om te begrijpen wat het wil zeggen. Het gedicht 'ottos mops' behoort tot de klassieken van de concrete poëzie.

schtzngrmm

schtzngrmm

schtzngrmm

t-t-t-t

t-t-t-t

grrrmmmmm

t-t-t-t

s———c———h

tzngrmm

tzngrmm

tzngrmm

grrrmmmmm

schtzn

schtzn

t-t-t-t

t-t-t-t

schtzngrmm

schtzngrmm

tssssssssssssss

grrt

grrrrrt

grrrrrrrrrt

scht

scht

t-t-t-t-t-t-t-t-t-t

scht

tzngrmm

tzngrmm

t-t-t-t-t-t-t-t-t-t

scht

scht

scht

scht

scht

grrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr

t-tt

ottos mops trotzt

ottos mops trotzt

otto: fort mops fort

ottos mops hopst fort

otto: soso

otto holt koks

otto holt obst

otto horcht

otto: mops mops

otto hofft

ottos mops klopft

otto: komm mops komm

ottos mops kommt

ottos mops kotzt

otto: ogottogott

Willy Brandt (BRD) in Warschau: monument opstand getto.

Knieval in 1970: markeert aanbreken nieuwe tijd in Duitsland

Ontwikkeling van de Duitse literatuur na 1945 tot aan de verschijning van 'Das Parfum' (4 lessen)

Les 2: Naoorlogse literatuur in het Westen

Lernziele:

- ik weet welke historische gebeurtenissen invloed hebben gehad op de literatuur in het Westen

- ik ken de belangrijkste kenmerken van deze literatuur

Lesdoelen behaald?

😒🙁😐🙂😃

Recherchiere im Internet:

1. Was war der Stamm-Verein von Franz Beckenbauer?

2. Welche sportliche Leistung trifft nur auf Mario Zagallo aus Brasilien, Didier Deschamps aus Frankreich und Franz Beckenbauer zu?

3. Welche Arbeit machte Beckenbauer nach seiner Fußballkarriere? 

Ontwikkeling van de Duitse literatuur na 1945 tot aan de verschijning van 'Das Parfum' (3 lessen)

Les 3: die Postmoderne:  1960-2020

- ik ken de belangrijkste kenmerken van de postmoderne 

- ik weet wat intertekstualiteit is en kan hier voorbeelden van geven uit het werk 'das Parfum'

Historischer Hintergrund

Elke literaire periode heeft zijn eigen wereldbeeld en eigen ideen. Veel perioden hebben zelfs hun eigen theorien.  De Barock (1600–1720) concentreerde zich bijvoorbeeld op de vergankelijkheid van de wereld en het leven na de dood. De verlichting  (1720–1800) hield zich bezig met het verstand en de gelijkheid van mensen.  De Romantiek (1795–1835) vluchtte voor de werkelijkheid door gebruik te maken van de fantasie. 

De Postmorderne bevat kenmerken van al deze literaire perioden en ook van hun literaire stijlmiddelen.

Themen der Postmoderne 1/2

Moti der Epoche sind die Sinnlosigkeit der Welt und dadurch entsteht ein pessimistischer Blickwinkel auf sie. Eine objektive Wahrnehmung wird kategorisch ausgeschlossen.

De auteurs van het postmodernisme verwerken het idee dat de mens geen plek heeft in de moderne wereld. Volgens hen zoekt hij naar rollen en levensmodellen. 

In het postmodernisme vind je oude ideeën en thema's die aangepast en opnieuw gebruikt worden. Voorheen belangrijke onderwerpen, zoals liefde, verliezen aan betekenis.

Een belangrijk motief van deze literaire periode is de zinloosheid van de wereld en het bestaan. Daardoor ontstaat er een pessimistische blik op de werkelijkheid/.

Themen der Postmoderne 2/2

- De hoofdpersonages zijn niet sympathiek, maar -gebrekkig en sociale buitenstaanders. 

- De karakters zijn statisch en veranderen niet. 

- De moderne mens op zoek naar zijn plek in de samenleving. 

- De zinloosheid van de wereld.

- Identiteitszoektocht.

Merkmale                             1/2

De postmoderne literatuur heeft een belangrijk kenmerk: ze maakt gebruik van alle literaire vormen en stijlmiddelen die in de geschiedenis van de literatuur te vinden zijn. In tegenstelling tot de moderniteit wil ze de oude vormen niet overwinnen en vernieuwen, maar alle mogelijkheden benutten die de literatuur te bieden heeft. 

De postmoderne benadert dus op speelse wijze oude tradities. We vinden in haar werken veel intertekstualiteit. Dit betekent dat er vaak verwijzingen zijn naar historische gebeurtenissen of er worden connecties gelegd naar andere werken. Doel is dus geen nieuwe literatuur te creëren, maar iets te schrijven met datgene wat er al was. (intertekstualiteit.)

Merkmale                           2/2

Anders dan in veel andere tijdperken is er in deze periode geen sympathiek en heldhaftig hoofdpersonage. In plaats daarvan kan de lezer zich meestal niet met hen identificeren, omdat ze een maatschappelijke buitenstaander zijn. 

Deze vaak negatieve karaktereigenschappen worden als onveranderlijk beschouwd, een positieve ontwikkeling van het personage wordt categorisch uitgesloten.

De verteller grijpt in de postmoderne tijd vaak in het verhaal in en stuurt het. Over het algemeen staat de verteller ironisch en op afstand tegenover de gebeurtenissen in het werk.

Sprache und Stil            

- Intertekstualiteit en verwijzingen (verwijzingen naar historische gebeurtenissen of literaire werken)

- Fictie en realiteit vloeien in elkaar over

- Afstandelijke en ironische verteller, die ingrijpt in en het verloop van de gebeurtenissen stuurt

- De lezer kan zich over het algemeen niet identificeren met de protagonist (hoofdpersoon)