Literatuur van de jaren 90 tot heden

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 6

Literatuur van de jaren 90 tot heden

Lesdoel

Je kan een overzicht geven van de

hoofdlijnen van de literatuurgeschiedenis van de jaren 90 tot heden en de gelezen literaire werken plaatsen in dit historisch

perspectief.

1 Historische context

1.1 Europese ontwikkelingen

Val Berlijnse Muur (1989)  + hereniging Duitsland +  uiteenvallen Sovjet-Unie -> einde Koude Oorlog 

Verdrag van Maastricht (1991): economische en financiële samenwerking tussen landen Europese Gemeenschap  -> Euro (2002) 

Tien voormalige Oostbloklanden treden toe tot Europese Unie (2004)

Onvrede 2016 -> Brexit

1.2 Oorlog tegen terreur

Irak valt Koeweit binnen (1990) = start Golfoorlog -> na deze oorlog wil men 

dat Irak zich ontdoet van massavernietigingswapens -> Irak werkt niet mee -> VS en Groot-Brittanië + coalitie starten Irakoorlog

Terreuraanslagen VS (11 september 2001)  -> 'war on terror' -> Taliban wordt in Afghanistan afgezet- Osama bin Laden wordt daar niet gevonden

1.3 Nederland en de multiculturele maatschappij

Deze multiculturele samenleving ontstaat door:

-vanaf jaren 60 -> veel buitenlandse arbeidskrachten in Nederland

-toestroom van asielzoekers en vluchtelingen 

De multiculturele maatschappij levert problemen op  -> moord op politicus Pim Fortuyn en regisseur en opiniemaker Theo van Gogh -> ontstaan agressievere publieke cultuur

1.4 Een geglobaliseerde wereld

De wereld wordt gekenmerkt door globalisering-> kenmerken:

-voortdurende migratie

-mondiale economie

-digitale wereld

-social media

Gevolg globalisering -> bestaande tradities worde verbroken -> angst om eigen (nationale) identiteit te verliezen

Individualisering neemt toe -> mensen zieken naar een identiteit

2 Culturele context

2.1 Filosofie: ethiek en simulacrum

Hedendaagse filosofie: streven naar rationele kennis over vraagstukken waar nog geen wetenschappelijke methoden voor bestaan of kunnen worden toegepast

Bijvoorbeeld:

-milieufilosofie

-bio-ethiek

Houden zich beide bezig met actuele vraagstukkeen hebben soms een sterk ethisch karakter

Peter Sloterdijk (1947)

Regels voor het mensenpark (1999) -> vermeende falen van het humanisme en gentechnologie

Jean Baudrillard (1929-2007)

Schrijft over onze verhouding tot onze beeld- en mediacultuur:

 -> de wereld is een simulacrum= een wereld waarin mensen het contact met de echte wereld hebben verloren, doordat mensen zich een beeld van de wereld vormen aab de hand van wat ze in de media zien

-> we leven in een beeldcultuur-> een wereld waarin beelden verwijzen naar beelden, die weer verwijzen naar beelden die weer verwijzen naar.

2.2 Kunst in de jaren 90 tot heden

Periode van globalisering van de kunst ->dominantie van 'het westen' in de kunst wordt minder:

-volop aandacht voor kunt uit Afrika, Australë en Zuid-Amerika

-internationale tentoonstellingen buiten Europa en de VS

2.2.1 Fotografie en video

Keuze voor bepaald medium (video, fotografie, schilderen etc.) is niet langer een statement.

We leven in een beeldcultuur (=fotografie, video en film) -> fotografie lijkt de belangrijkste kunstvorm 

• Rineke Dijkstra (1959) -> fotografie
• Bill Viola (1951) -> video The Raft (2004) (ervaringen -bij de kijker een effect bewerkstelligen)

3 Literaire ontwikkeling

2.2.2 Kunst en actualiteit

Kunstenaars reageren op de actualiteiten in de wereld -> terrorisme, migratie, ondoorzichtige finaciële geldstromen, machtsmisbruik, overheersing, anonimiteit, vluchtelingenstromen, DNA- en kloontechnologie en goedkoop amusement

Kunstnaar Olu Oguibe (1944) maakt  Das Fremdlinge und Flüchtlinge Monument (2017)

3.1 Schrijver en publiek

Kenmerkend voor deze periode: verdere commercialisering van het boekenbedrijf (boek = product en lezer = consument) -> gevolg is dat het onderscheid tussen hoge literatuur en lage lectuur raakt doorbroken

Reactie op de moderniteit van schrijvers

• Negentiende eeuw -> romatische en realistische literatuur als reactie op moderniteit

• Twintigste eeuw -> (de vorige twee reacties plus) literaire avant-garde en modernisme als reactie op moderniteit

• Eind van de twintigste eeuw ->  (de vorige vier reacties plus) postmodernisme als reactie op moderniteit 

Schrijvers die succesvol willen zijn moeten voldoen aan de volgende criteria:

• privéleven moet in werk (=roman) zijn ingebed (lezers verwachten dat literaire teksten teruggaan op persoonlijke ervaringen-> echtheid-> realistisch-psychologische romans voldoen aan deze lezersverwachting)
• werk moet aansluiten bij de actualiteit

• werk moet herkenbaar en geliefd genre zijn -> bijvoorbeeld de literaire thriller

3.2 Literaire thriller

Literaire thriller is een voorbeeld van het vervagen van de grenzen tussen hoge litaratuur en lage lectuur.

Schrijver Leon de Winter (1954):

• kiest voor  literaire thriller -> thriller hoort bij de populaire lage cultuur -> De ruimte van Sokolov (1992) God's Gym (2002) 
• schrijft over problematiek van de joodse identiteit na de Tweede Wereldoorlog

3.3 Hernieuwd engagement: maatschappelijke betrokkenheid

Jaren 80 -> romans en gedichten met sterk postmodernistisch karakter

Jaren 90-> verzet van schrijvers tegen postmodernisme -> soms streven ze naar engagement

Zij (bijv. Joost Zwagerman en Arnon Grunberg) verzetten zich tegen postmodernisme, omdat:

vinden het postmodernisme anti-realistisch en het blinkt uit door intertekstualiteit en metafictie (=schrijven over schrijven), waarbij de relatie met de werkelijheid verloren is gegaan.

Joost Zwagerman en Arnon Grunberg -> zien af van postmodernistische vormexperimenten -> zijn zijn zich bewust van de veranderde wereld -> Zij:

• presenteren verhaal dat gebaseerd is op actualiteit
• zoeken contact met lezer
• mengen zich met hun werk en optredens in het publieke debat

Joost Zwagerman (1963-2015)

De buitenvrouw (1994) -roman die gesitueerd is in de multiculturele samenleving - > Zwagerman probeert maatschappelijk probleem in deze roman te verwerken (roman is betrokken met gebeurtenisssen buiten de wereld van het boek)

Arnon Grunberg (1971)

Grunberg vindt:

literatuur moet over de essentie van het leven gaan en een schrijver moet aandacht hebben voor actuele en/ of ethische vraagstukken -> literatuur als interventie in de publieke sfeer 

Grunberg vindt : doel van roman is de lezer raken

kenmerken romans:

• egoïstische antihelden
•  tragikomisch (triest onderwerp + humor)
• geëngageerd
• absurdsitische gebeurtenissen
• onbetrouwbaarheid vertelinstantie/ focalisator

Debuut roman: Blauwe maandagen (1994) -> tragikomische roman (= triest onderwerp en humor) + antiheld

Geëngageerde auteurs

• Adriaan van Dis (1946) - De wandelaar (2007) - lotgevallen van illegalen
• Robert Vuijsjes (1970) - Alleen maar nette mensen (2008) -maatschappelijke kloven en vooroordelen
• Tom Lanoye (1958) - Kartonnen dozen (1991)- homoseksuele liefde
• Tommy Wieringa (1967) - Joe speedboot (2005)- vriendschap
• Renate Dorrestein (1954-2018)- Ontaarde moeders (1992) - feminisme