literaire theorie - § 117 - § 119

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

Literaire theorie - verhaalanalyse

Dautzenberg H 11

Herhaling

§ 114 - § 116

Compositie/verhaalopbouw

Chronologie

• fabel/sujet
• chronologisch, niet-chronologisch

Het begin van een verhaal:

• ab ovo  > normale chronologische volgorde
• in media res  > midden in het verhaal beginnen 
• post rem > het hele verhaal achteraf vertellen

Verhaalaspecten

personages

handelingen

tijdsduur

tijdsvolgorde

ruimte

historische tijd

perspectief

Handeling (§ 115)

• Thema, onderwerp, idee
• verhalen door elkaar
• spanning
• het slot

Romangenres

Boeken kun je indelen naar onderwerp:

• oorlogsroman,
• liefdesroman
• misdaadroman
• griezelroman
• spionageroman etc.

Spanning

doet lezer verlangen verder te lezen en afloop te weten. Hoe wordt spanning gecreëerd?

1. bepaalde gebeurtenissen  > het krijgen van een dreigbrief (van wie) of een moeilijke opdracht (gaat het lukken?)
   
2. tijdsvolgorde in het boek (vooruitwijzingen)
   

Het slot

• Gesloten einde: de zaak is opgelost, alles is nu in orde
  
• Open einde: verhaal nog niet afgelopen > veroorzaakt nieuwe spanning - je blijft nog enige tijd bij het boek
  
• Cirkelvormige structuur: het slot sluit aan bij het begin
  

Motieven (§ 116)

• Motieven: steeds terugkerende elementen in een verhaal. 
  
• Abstracte motieven > literair historische motieven, zoals onmacht, liefde, toeval, eenzaamheid, oorlog. 
• Leidmotieven > terugkerende concrete zaken > symbolische betekenis: dobbelsteen (toeval) spiegel (zelfbeeld)
  
• Klassieke motieven  > uit klassieke verhalen, bijv. oedipusmotief en assepoestermotief.
  

Personages

Personages

Drie 'vormen':

• hoofdpersonen
• bijpersonen
• figuranten/achtergrondfiguren

Personages

hoofdpersonages	bijpersonages
meerdere karaktertrekken	weinig karaktertrekken
psychologische ontwikkeling	geen ontwikkeling
betrokken bij veel gebeurtenissen	tegenstander of helper van hoofdpersonage

Figuranten

Figuranten komen enkel voorbij, worden enkel genoemd in het verhaal, maar spelen geen rol in het verhaal.

Ze hebben geen echte functie in het verhaal.

Voorbeeld: de taxichauffeur of de buren
.

Hoe leer je een personage kennen?

• Door wat/hoe personage doet, denkt, zegt en reageert
  
• Door wat andere personages vertellen of denken over dit personage 
  

Personages

• Flat character =  verandert niet, oppervlakkig
• Round character = maakt een ontwikkeling door, leer je beter kennen
• Type = vaststaand stereotype personage --> heks, schooljuf

Personages en romangenres

• primair doel om personage(s) zo diepgaand mogelijk te beschrijven > psychologische roman
  
• beschrijving maatschappelijk bepaalde groep personen > sociale roman
  
• geestelijke rijping van personage centraal > ontwikkelingsroman
  

Tijd

Chronologisch	niet-chronologisch
fabel	sujet
flash-forward (vooruitwijzing)	flash-back
vertelde tijd (tijd die verstrijkt in boek)	verteltijd (aantal bladzijdes of uren lezen)
tijdverdichting (versnelling)	tijdvertraging
historische tijd

Historische tijd

Gebeurtenissen in een roman spelen zich meestal af in een bepaalde tijd. Bijvoorbeeld in de Gouden Eeuw, tijdens de Tweede Wereldoorlog, in 1980. Dit wordt de historische tijd genoemd.

Het is vrijwel altijd mogelijk de historische tijd vast te stellen, ook als die nergens vermeld wordt. Let op aanwijzingen, zoals het optreden van historische figuren, verwijzingen naar politieke gebeurtenissen, het al dan niet aanwezig zijn van bepaalde apparatuur.

Tijdsduur

• Elk verhaal duurt een zekere hoeveelheid tijd.  Meestal is deze tijdsduur gemakkelijk te bepalen. Soms zitten er grote hiaten in, omdat er jaren worden overgeslagen.. 
• Tijdversnellingen: dit is  een passage in een roman of verhaal waarin de gebeurtenissen beknopter worden verteld dan in de omringende passages. Dit gegeven wordt ook wel tijdverdichting genoemd.
• Het omgekeerde is een tijdvertraging: een belangrijk onderdeel wordt uitvoeriger beschreven dan de gebeurtenissen ervoor en erna.
• Ook kunnen er tijdsprongen voorkomen in een verhaal. Zonder samenvattende regels (versnelling) kunnen we toch ineens een paar jaar verder in de tijd zijn. 

Tijdsvolgorde

De schrijver kan ook met de tijdsvolgorde spelen,

Flashback : er wordt iets verteld dat eerder is gebeurd dan wat in de omringende passages staat

Flashforward is het omgekeerde van de flashback. De vooruitwijzing deelt iets mee dat later uitvoeriger aan de orde zal komen 

Beide 'afwijkingen' in de tijdsvolgorde doorbreken de chronologie van de gebeurtenissen. 

Als een verhaal chronologisch is verteld, is het in de juiste tijdsvolgorde verteld.

Het begin van een roman

• ab ovo (vanaf het ei) > normale chronologische volgorde
  
• in media res (midden in de zaken) > midden in het verhaal beginnen en daarna pas de voorgeschiedenis vertellen
  
• post rem (na de zaak) > het hele verhaal achteraf vertellen
  

Tijd en romangenres

• historische roman > speelt zich af in het verleden (De zwarte met het witte hart - A. Japin)
  
• toekomstroman > speelt zich af in de toekomst (Weerwater - R. Dorrestein)
  
• zedenroman > zeden en gewoonten van bepaalde tijd en milieu staan centraal (Alleen maar nette mensen - R. Vuijsje)
  

Plaats en ruimte

• Plaats: tastbare, fysieke ruimtes waarbinnen de gebeurtenissen zich afspelen. (kamer, stad, weiland, tunnel, berg…)
  
• Ruimte: weer- en sfeeraanduidingen (mist, regen, maanloze nacht, zon, dreigend, feestelijk …) > bezielde omgeving
  

Perspectief

 veel of weinig informatie?

• veel > boven specifieke personages uitstijgende informatie 
  
• weinig > beperkt tot wat een van de personages ziet
  

Soorten perspectief

• De onzichtbare, alwetende verteller
  
•  De auctoriale verteller
  
•  Het personale perpectief:

1. Vertellend en belevend ik 
2. Betrouwbaar / onbetrouwbaar perspectief
3. Stream of consciousness

De onzichtbare, alwetende verteller

De lezer ‘bijgepraat’ door een anonieme verteller

• niet zichtbaar in de tekst
  
• neemt niet deel aan het verhaal
  
• blijkt wel van alles te weten
  

Uit: Tessa de Loo, Isabelle (1989)

‘Men liet haar snel gaan, zo ontmoedigend en onaangenaam was het om met haar te spreken en haar aan te zien. Bezitten de vrouwen van Auvergne doorgaans een aardse, blozende schoonheid, deze getuige was van zo’n zeldzame lelijkheid dat zij met recht het zoveelste wonder der natuur genoemd mocht worden in deze aan natuurwonderen zo rijke streek. (…)

Zij lieten haar dus gaan en slaakten een zucht van verlichting toen de deur met een mannelijke klap achter haar dichtviel.’

Auctoriale verteller

• Ook ‘alwetend’, maar bovendien:
• Zichtbaar in de tekst
  
• Stelt zich vaak in de eerste persoon (ik/wij) aan de lezer voor
  
• Spreekt de lezer rechtstreeks aan > samenspannen
  
• Bedenker > touwtjes in handen 
  
• Benadrukt het fictionele: het is maar verzonnen en ik, verteller, beheers die verzonnen wereld!
  

Uit: ‘Vaders en zonen’ (1862) van Toergenjew.

‘De bediende, aan wie alles, zowel de turkozen oorknop als zijn gepomadeerde haren van verschillende kleur en zijn beleefde gebaren, kortom alles iemand van de nieuwe, vervolmaakte generatie verried, keek toegeeflijk de weg af en gaf ten antwoord: ‘Nee meneer, niets te zien.’

(..)

Zijn meester zuchtte en ging op een bankje zitten. Wij willen de lezer met hem doen kennismaken terwijl hij daar met zijn beentjes onder zich zit en treurig rondkijkt. Hij heet Nikolaj Petrowitsj Kirsanow.’

Uit: De Avonden (1947) van Gerard Reve

‘Het was nog donker, toen in de vroege morgen van de tweeëntwintigste december 1946 in onze stad, op de eerste verdieping van het huis Schilderskade 66, de held van deze geschiedenis, Frits van Egters, ontwaakte.’

Personaal perspectief

De lezer kijkt niet verder dan de neus van het personage lang is.

Ook in de film kan dat. 

Bekijk het volgende fragment.

Uit: De Donkere Kamer van Damokles (1958) van W.F. Hermans

‘Dorbeck lachte. Zijn witte tanden stonden zo recht en aaneengesloten, dat het leek of zijn gebit uit twee ononderbroken messen van ivoor bestond. Hij had zwart haar en langs zijn onderkaak lag een blauwe schaduw van baardstoppels, zijn wangen gloeiden roodachtig onder zijn jukbeenderen. Hij had een stem als een klok van brons.’

Onbetrouwbaar perspectief

De lezer twijfelt aan de juistheid van de waarnemingen van een personage. 

• Heeft de hoofdpersoon het wel bij het rechte eind? 
  
• Verbeeldt hij zich soms dingen? 
  
• Is hij misschien gek?

Voorbeeld: Het diner van H. Koch > verteller Paul heeft een gedragsstoornis

Vertellend en belevend ik

• Een personage kijkt vanuit een later tijdstip, als ouder en hopelijk wijzer mens terug op gebeurtenissen (belevend ik) uit zijn verleden.
  
• Hij kan dus – in tweede instantie – nadenken over het gebeurde en daar commentaar op leveren (vertellend ik).
  

Uit: ‘De neef van Mata Hari’, in: ‘Het Vrome Volk van Maarten ’t Hart (1974)

‘Ik was tot niets in staat in die tijd; elke avond liep of fietste ik over het jaagpad langs de vliet in de richting van het Bommeer. Achteraf heb ik het gevoel dat dat de mooiste avonden in mijn leven zijn geweest; ik had iets om over te treuren en ik was toch niet ongelukkig want ik was verliefd.’

(..) Ik probeerde haar gezicht voor me te halen maar dat lukte me niet. Ik hoorde een vreemd geluid maar ik dacht dat het een vogel was en ik mijmerde verder over dat meisje waarop ik tot op de dag vandaag verliefd ben gebleven. Toen klonk een stem achter mij: ‘Wat doe je daar?’

Stream of consciousness

Waarneming van de lezer vallen samen met de grillige, spontane hersenactiviteiten van een roman- of verhaalfiguur. Personaal perspectief 2.0!

Uit: 'Kees de jongen'  Theo Thijssen (1923)

‘Kees boog luisterend het hoofd. Hij zag, hoe de dames naar hem keken. “Wat heeft die jongen een gevoel,” dachten ze waarschijnlijk. Het spel hield op. De twee dames klapten zachtjes in hun handen. Een van hen zei iets. Een heer kwam met z’n viool onder z’n arm even bij het raam staan en keek naar Kees. Keek zeer duidelijk naar hem. Kees dacht erover plechtig z’n pet af te nemen, maar dorst nog niet. Toen begon het spel weer. (…) Als dit stuk straks uit was, dan zou misschien die ene vrouw vragen: “ Vin-je ’t zo mooi?”

Opbouw van een roman

• wijze waarop boek is opgebouwd, kijk naar:
  
• voorwerk: titel / ondertitel / opdracht / motto / proloog 
• eigenlijke tekst: hoofdstukken / titels / delen
  
• nawerk: epiloog 
• verhaallijnen of verhaallagen die samenkomen of elkaar kruisen