Les 6: Burgerlijke cultuur: Kerk en schouwburg / Kunst op het toneel

• Kunst
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4-6

 Kerk en schouwburg &

Kunst op het toneel

Reformatie:

• De protestanten scheiden zich af van de Rooms Katholieke Kerk.
• Het gaat protestanten alleen om Gods woord (solo scriptura). Religieuze rituelen en symbolen die niet rechtstreeks uit de Bijbel komen, horen volgens hen niet in de kerk thuis. 
• Protestantse kerken zij dan ook een stuk soberder dan de katholieke. 

aandachtspunt de preekstoel

Tijdens de protestantse kerkdienst was orgelmuziek verboden, maar buiten de dienst om was het wel toegestaan. De kerk was een openbare ruimte. Buiten kerktijd werd er voor het publiek muziek gemaakt.

Beiaard: klokkenspel of carillon. Een met toetsenbord bespeelbaar instrument met klokken.

Madrigaal: een meerstemmig lied met wereldlijke tekst voor een groep zangers, al dan niet met begeleiding. Populair in 17de eeuw. Organist Sweelinck is vaste organist in de Oude Kerk te Amsterdam. Speelt dansmuziek, bewerkingen van Italiaanse madrigalen en eigen werk. 

Rederijkers: gegoede burgers met een goede opleiding die zich in verenigingsverband bezighielden met toneel, poëzie en voordracht

Retorica = de kunst om goed te spreken in het openbaar

Rederijkerskamers, Bredero, Hooft, Vondel (BHV)

 Het niveau is vaak laag en samenzijn is vaak belangrijker dan het schijven zelf. Bredero en P.C. Hooft verlaten daarom hun kamer Egelantier. Hooft begint de Muiderkring.  Hij schrijft vooral tragedies en pastorales; serieus, intellectueel (vb: Warenar). 

Bredero is een echte Amsterdamse volksschrijver; er mag gelachen worden in kluchten en komedies (vb: Klucht van de koe). 

Vondel is de grootste dichter en toneelschrijver van zijn tijd. Zijn beroemdste werk is Gysbrecht van Aemstel.

Gijsbrecht van Amstel

Vondel is de grootste Nederlandse schrijver van zijn tijd. Beroemdste werk: de Gysbrecht van Aemstel, openingsstuk van de Amsterdamse schouwburg (1637). 

Klassiek opgebouwde tragedie, 

gebaseerd op het verhaal van de 

val van Troje. Eindigt met deus ex 

machina (aartsengel). 

Vondel wordt wel de Nederlandse 

Shakespeare (zelfde tijd!) genoemd.

Blijspelen en kluchten

blijspel = komedie

klucht = komisch toneelstuk over het dagelijks leven. 

De klucht van de koe / Spaanschen Brabander (Bredero)

Ontwerp van de Amsterdamse schouwburg door Jacobus van Campen, naar voorbeeld van een Klassiek Amfitheater: een ovaal theater van de Oude Grieken en Romeinen met oplopende zitplaatsen (tribune)

In 1638 wordt in Amsterdam de eerste schouwburg geopend.

zaal van de Amsterdamse schouwburg

loges en balkons voor het goed betalende publiek

op de begane grond zijn de goedkopere staanplaatsen

raam achter het publiek zorgt voor belichting

De voorstellingen beginnen om 4 uur 's middags, want met alleen kaarsen zie je anders heel weinig.

• Coulissen: zij- en achterkanten van een podium in een theater. Verborgen ruimtes waar acteurs zich kunnen verbergen terwijl ze wachten om op te komen.

• Toneel machinerie: alle apparatuur die wordt gebruikt om decors, attributen en acteurs te bewegen tijdens een theatervoorstelling.

• Spektakelstuk: grootschalige productie met opvallende visuele effecten, spectaculaire scènes en indrukwekkende decors, vaak ook met complexe toneelmachinerie. 

www.operaballet.nl

Theater in calvinistisch NL

• Standaard avondprogramma: eerst een tragedie, dan komedie of klucht.
• Tijdens voorstelling werd gegeten, gedronken, gepraat.
• Calvinisten waren niet blij met toneel en dans (waarom niet?). Toneel mocht alleen als er een calvinistische moraal in het stuk te vinden was ('ter lering ende vermaeck'). 
• Omdat er veel geld mee werd verdiend dat o.a. naar weeshuizen ging, werd theater wel oogluikend toegestaan.

Lijsttoneel en machinerieën

1665: verbouwing van de schouwburg, geïnspireerd op Italiaanse/Franse theaters: lijsttoneel met een diep podium en ruime coulissen waar toneelmachinerie-architecten los kunnen: stormen, goden uit de lucht, valluiken, grote wisselende decors: leidt tot spektakelstukken (Jan Vos).

Schouwburg na de verbouwing, nu met lijsttoneel.

Griekse tragedie - herhaling

• Protagonist: hoofdpersoon die hindernissen moet overwinnen ('held'). Is altijd zelf verantwoordelijk voor zijn daden / ondergang.
• Antagonist: degene die de protagonist tegenwerkt ('antiheld')
• Tritagonist: Naast de bovenste twee het enige uitgewerkte karakter, vaak de 'sidekick' van de protagonist.
• Rei: koor dat kritisch commentaar geeft, reageert op de handeling, samenvat of voorspelt.
• Catharsis: emotionele zuivering. Het effect van het opwekken van krachtige emoties zoals verdriet, angst, medelijden, woede bij de toeschouwer, die vervolgens een zuivering van diezelfde gevoelens ondergaat. 
• Deus ex machina: letterlijk: god uit een machine. Vaak een god die de oplossing voor het probleem van de protagonist brengt (vaak een beetje gekunsteld).

Genres

• Tragedie
• Komedie
  
• Klucht
• Pastorales

In alle genres is het spel nog 

groot en weinig realistich.

Genres

• Tragedie: Volgens klassieke opbouw, mythologisch, bijbels of historisch onderwerp (en dito personages). Loopt slecht af voor protagonist.
  
• Komedie:  Vergelijkbaar (ook in opbouw) met tragedie, maar luchtiger, over normale(re) mensen en loopt wel goed af.
  
• Klucht: Kluchten zijn korter, platter en vrijer qua vorm. Grappen en grollen. Situaties uit dagelijks leven.
• Pastorales: herdersspelen, spelen zich af in (en idealiseren) landelijke omgeving. De romantische komedies van die tijd. Loopt goed af. 

Analyseren theater (herhaling)

Voorstelling = ?

Vormgeving:

• Spel: ?
  
• Theatrale vormgeving: ?
  

Analyseren theater (herhaling)

Voorstelling = de handeling

Vormgeving:

• Spel: lichaam, stemgebruik, speelstijl, mise en scene (= de manier waarop de toneelspelers zich over het toneel bewegen (vgl. choreografie bij dans)).
  
• Theatrale vormgeving: decor, rekwisieten, kap en grime, kostuum, muziek, geluid, licht
  

Slim om te maken voor de toets:

- M. WB. H. 5 opdr. 28, 29, 30, 33, 34 (antwoorden in het Team)

- Oefentoets vraag 1 t/m 4 (zie Teams - extra materiaal)

- Werkblad Gijsbrecht van Amstel (zie Teams - extra materiaal)

- gemaakte huiswerkopdrachten kritisch controleren (inleveren voor max. 0,2 bonuspunten!)

+0,2 mindmap / +0,1 bonus voor overige aantekeningen / samenvatting 

Verdiepingsstof

• Nuttige (!) video over toneel in de 17e eeuw (BHV, schouwburg en korte bespreking van de Gysbrecht, Warenar en de Klucht van de Koe) (slide 19)

Muziek in de calvinistische kerk

De calvinisten hebben bezwaren tegen de polyfone muziek in het Latijn van de katholieke kerk.

 Leg uit waartegen de calvinisten precies bezwaar maken en wat als gevolg verandert. 

Noem 2 zaken. 

Muziek in de calvinistische kerk

• De protestantse kerk is tegen meerstemmige muziek, zou onverstaanbaar zijn.
  
• Gezangen zijn gebeden en moeten verstaanbaar en eerbiedig gezongen worden.
  
• Koren werden afgeschaft.
  
• Zang eenstemmig in de volkstaal.
  
• Orgels leiden te veel af.
  

Jan Pieterszoon Sweelinck

•  Grote invloed op de muziek van Nederland in de 17e eeuw.
  
• Als stadsorganist speelt Sweelinck  improvisaties op bekende liederen in de Oude Kerk. Uiteindelijk worden dit georganiseerde concerten die razend populair worden. De calvinistische regenten vinden dit goed (beter dan dat het volk in de kroeg gaat zitten (of erger)).
  
• Sweelinck was katholiek en mocht daarom niet tijdens diensten op het orgel spelen.
  

Rollen van Sweelinck

• Populair stadsorganist en componist.
  
• Speelde bij belangrijke officiële Amsterdamse gebeurtenissen.
  
• Orgelkenner, werd veel gevraagd om advies.
  
• Leider van het Amsterdamse Collegium Musicum.
  
• Naast zijn improvisaties op bekende liederen componeerde hij aan het eind van zijn leven muziek voor bekende psalmteksten.