Les 6: Burgerlijke cultuur: Kerk en schouwburg / Kunst op het toneel

• Kunst
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Kerk en schouwburg &

Kunst op het toneel

Amsterdamse Schouwburg

• Tussen 1618 en 1638 is er geen ruimte voor een bloeiend theaterleven bij de calvinisten. Later mag het wel, mits 'ter lering ende vermaeck'.
  

• in 1638 wordt de eerste Amsterdamse schouwburg geopend (architect = Jacob van Campen).

• Staanplaatsen, loges voor de rijkeren, tongewelf met daglicht (voorstellingen vonden vooral overdag plaats).

Jacob van Campen- Amsterdamse Schouwburg 

Gysbrecht van Aemstel, de eerste voorstelling

zaal van de Amsterdamse schouwburg

loges en balkons voor het goed betalende publiek

op de begane grond zijn de goedkopere staanplaatsen

raam achter het publiek zorgt voor belichting

De voorstellingen beginnen om 4 uur 's middags, want met alleen kaarsen zie je anders heel weinig.

Theater in calvinistisch NL

• Standaard avondprogramma: eerst een tragedie, dan komedie of klucht.
• Tijdens voorstelling werd gegeten, gedronken, gepraat.
• Calvinisten waren niet blij met toneel en dans (waarom niet?). Toneel mocht alleen als er een calvinistische moraal in het stuk te vinden was ('ter lering ende vermaeck'). 
• Omdat er veel geld mee werd verdiend dat o.a. naar weeshuizen ging, werd theater wel oogluikend toegestaan.

Lijsttoneel en machinerieën

1665: verbouwing van de schouwburg, geïnspireerd op Italiaanse/Franse theaters: lijsttoneel met een diep podium en ruime coulissen waar toneelmachinerie-architecten los kunnen: stormen, goden uit de lucht, valluiken, grote wisselende decors: leidt tot spektakelstukken (Jan Vos).

Schouwburg na de verbouwing, nu met lijsttoneel.

Griekse tragedie

• Protagonist: hoofdpersoon die hindernissen moet overwinnen ('held'). Is altijd zelf verantwoordelijk voor zijn daden / ondergang.
• Antagonist: degene die de protagonist tegenwerkt ('antiheld')
• Tritagonist: Naast de bovenste twee het enige uitgewerkte karakter, vaak de 'sidekick' van de protagonist.
• Rei: koor dat kritisch commentaar geeft, reageert op de handeling, samenvat of voorspelt.
• Catharsis: emotionele zuivering. Het effect van het opwekken van krachtige emoties zoals verdriet, angst, medelijden, woede bij de toeschouwer, die vervolgens een zuivering van diezelfde gevoelens ondergaat. 
• Deus ex machina: letterlijk: god uit een machine. Vaak een god die de oplossing voor het probleem van de protagonist brengt (vaak een beetje gekunsteld).

Rederijkerskamers, Bredero, Hooft, Vondel 

Vanaf de Middeleeuwen bestaan rederijkerskamers: groepen taalliefhebbers die o.a. poëzie en toneelstukken schrijven. Het niveau is vaak laag en samenzijn is vaak3 belangrijker dan het schijven zelf. Bredero en P.C. Hooft verlaten daarom hun kamer Egelantier. Hooft begint de Muiderkring.  Hij schrijft vooral tragedies en pastorales; serieus, intellectueel (vb: Warenar). 

Bredero is een echte Amsterdamse volksschrijver; er mag gelachen worden in kluchten en komedies (vb: Klucht van de koe). 

Vondel is de grootste dichter en toneelschrijver van zijn tijd. Zijn beroemdste werk is Gysbrecht van Aemstel.

Gijsbrecht van Amstel

Vondel is de grootste Nederlandse schrijver van zijn tijd. Beroemdste werk: de Gysbrecht van Aemstel, openingsstuk van de Amsterdamse schouwburg (1637). 

Klassiek opgebouwde tragedie, 

gebaseerd op het verhaal van de 

val van Troje. Eindigt met deus ex 

machina (aartsengel). 

Vondel wordt wel de Nederlandse 

Shakespeare (zelfde tijd!) genoemd.

Genres

• Tragedie
• Komedie
  
• Klucht
• Pastorales

In alle genres is het spel nog 

groot en weinig realistich.

Genres

• Tragedie: Volgens klassieke opbouw, mythologisch, bijbels of historisch onderwerp (en dito personages). Loopt slecht af voor protagonist.
  
• Komedie:  Vergelijkbaar (ook in opbouw) met tragedie, maar luchtiger, over normale(re) mensen en loopt wel goed af.
  
• Klucht: Kluchten zijn korter, platter en vrijer qua vorm. Grappen en grollen. Situaties uit dagelijks leven.
• Pastorales: herdersspelen, spelen zich af in (en idealiseren) landelijke omgeving. De romantische komedies van die tijd. Loopt goed af. 

Analyseren theater 

Voorstelling = ?

Vormgeving:

• Spel: ?
  
• Theatrale vormgeving: ?
  

Analyseren theater 

Voorstelling = de handeling

Vormgeving:

• Spel: lichaam, stemgebruik, speelstijl, mise en scene (= de manier waarop de toneelspelers zich over het toneel bewegen (vgl. choreografie bij dans)).
  
• Theatrale vormgeving: decor, rekwisieten, kap en grime, kostuum, muziek, geluid, licht
  

Muziek in de calvinistische kerk

De calvinisten hebben bezwaren tegen de polyfone muziek in het Latijn van de katholieke kerk.

 Leg uit waartegen de calvinisten precies bezwaar maken en wat als gevolg verandert. 

Noem 2 zaken. 

Muziek in de calvinistische kerk

• De protestantse kerk is tegen meerstemmige muziek, zou onverstaanbaar zijn.
  
• Gezangen zijn gebeden en moeten verstaanbaar en eerbiedig gezongen worden.
  
• Koren werden afgeschaft.
  
• Zang eenstemmig in de volkstaal.
  
• Orgels leiden te veel af.
  

Jan Pieterszoon Sweelinck

•  Grote invloed op de muziek van Nederland in de 17e eeuw.
  
• Als stadsorganist speelt Sweelinck  improvisaties op bekende liederen in de Oude Kerk. Uiteindelijk worden dit georganiseerde concerten die razend populair worden. De calvinistische regenten vinden dit goed (beter dan dat het volk in de kroeg gaat zitten (of erger)).
  
• Sweelinck was katholiek en mocht daarom niet tijdens diensten op het orgel spelen.
  

Rollen van Sweelinck

• Populair stadsorganist en componist.
  
• Speelde bij belangrijke officiële Amsterdamse gebeurtenissen.
  
• Orgelkenner, werd veel gevraagd om advies.
  
• Leider van het Amsterdamse Collegium Musicum.
  
• Naast zijn improvisaties op bekende liederen componeerde hij aan het eind van zijn leven muziek voor bekende psalmteksten.