Examenstof E

• Maatschappijleer
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

Welkom bij MAW via Hangouts!

- Graag deelnemen aan de les door in een ander scherm lessonup.app te openen en met de code linksonderin inloggen.

- Inleverdeadlines van de PO:

Vrijdag 10 april uiterlijk 23:59 vraag 4 en 5 inleveren (feedback). 

Vrijdag 17 april uiterlijk 23:59 vraag 6,7 en 8 inleveren (definitief).

Rationalisering is “het proces van het ordenen en systematiseren van de werkelijkheid met de bedoeling haar voorspelbaar en beheersbaar te maken en van

het doelgericht inzetten van middelen ten einde zo efficiënt en effectief mogelijke resultaten te bereiken”. Oude traditionele opvattingen en handelswijzen werden vervangen door een weloverwogen doelgericht handelen. In het tijdperk van de

moderniteit (1800 tot heden) zijn mensen (beginnend in de westerse wereld) steeds meer op een rationele manier gaan handelen. 

De productie van kennis en de toepassing van wetenschap is steeds meer centraal komen te staan. Dit in tegenstelling tot de premoderne tijd waarin het denken en doen van mensen veel meer geleid werd door ingesleten gewoontes, godsdienstige tradities en van generatie op generatie overgedragen praktische handelingswijsheden. In de moderne tijd verminderde het belang van tradities en emotionele bindingen en opvattingen en was er minder aandacht voor het bovennatuurlijke. Rationalisering is een lange termijn veranderingsproces (ongeveer gestart in de zeventiende eeuw)

kenmerkend voor de maatschappij als geheel. 

Eén van de meest in het oog springende facetten van de moderne westerse samenleving is het proces van individualisering. Individualisering is “het proces

waarbij individuen in toenemende mate hun zelfstandigheid op verschillende gebieden kunnen vergroten” en meer dan vroeger hun eigen leven kunnen c.q. moeten gaan plannen en inrichten. Veel mensen hebben de afgelopen decennia hun afhankelijkheid van bepaalde traditionele instituties zoals gezin, sociale klasse, kerk, arbeid of huwelijk weten te verminderen. Individualisering brengt met zich mee dat van individuen veel

meer dan vroeger wordt verwacht dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor hun handelen en voor het aangaan van sociale betrekkingen. Dit betekent niet dat sociale structuren

(zoals de gezinsstructuur) verdwijnen, maar wel dat het individu als nieuwe sociale eenheid op de voorgrond treedt. De betekenis van traditionele sociale instituties verandert, omdat het individu zich in zijn denken en gedrag minder vanzelfsprekend en eenduidig door de conventies van deze instituties laat leiden. Maatschappelijke posities

worden minder dan vroeger aan een persoon ‘toegeschreven’ op basis van afkomst. Voor jongeren houdt dit in dat van hen, meer dan vroeger, een zelfstandigheid verlangd wordt waarbij zij niet kunnen terugvallen op voorgeschreven patronen en

handelingsmodellen bij de overgang naar de volwassenheid.

Individualisering wordt zowel als een positief en als een negatief proces gezien. Als positief proces wordt het geassocieerd met een emancipatieproces dat gekenmerkt

wordt door een toename van individuele vrijheid, de vrijheid om een eigen weg te gaan en de wil om veelal onbeperkt van het leven te genieten. Veel mensen zijn tegenwoordig meer dan vroeger losgekomen van hun herkomstmilieu en

geboorteplaats door de toegenomen sociale en geografische mobiliteit.

Als negatief proces wordt individualisering geassocieerd met vermindering van maatschappelijke integratie, met een toenemend egoïsme, met een totaal losgeslagen

verzelfstandiging van mensen in de zin van het losraken van de bindingen met andere mensen en groepen en een toename van eenzaamheid. 

Institutionalisering is “het proces waarbij een complex van waarden en min of meer geformaliseerde regels vastgelegd wordt in standaardgedragspatronen, die het gedrag

van mensen en hun onderlinge relaties reguleren”. Voor de mensen bezitten die waarden en normen een zekere geldigheid, men houdt zich er meestal wel aan en men

vindt ze ook nuttig, want men hoeft dan niet iedere dag weer alle handelingen met anderen uit te onderhandelen. Het worden vaak onbewuste handelingspatronen. Dit proces van institutionalisering geeft de mensen ook enige zekerheid in het alledaagse

handelen en ook wat meer ruimte en tijd. 

Het stelt hen in staat om zich ook met nieuwe activiteiten en ontwikkelingen bezig te

houden. Door de institutionalisering krijgen de waarden van mensen een plaats in hun

alledaagse handelen en kunnen zij voor zichzelf duidelijk maken waarom zij de dingen

doen zoals zij die willen doen. Het gaat niet alleen om de vraag naar het ‘hoe’ maar

ook naar het ‘waartoe’ en dat geeft voor mensen ‘zin’ aan hun handelen. Het zorgt er

tevens voor dat mensen in de werkelijkheid een betekenisvolle structuur en

samenhang herkennen en ervaren. De institutionalisering bepaalt ook voor een deel

hun beeld van de werkelijkheid.

In een proces van institutionalisering ontstaan er vaak allerlei organisaties die zich

richten op de standaardpatronen die zich vormen.

Staatsvorming is “de institutionalisering van politieke macht tot een staat”.

Het proces van staatsvorming is een combinatie van economische, culturele en

politieke ontwikkelingen. In de late Middeleeuwen was er in de West-Europese landen

sprake van verstedelijking (urbanisatie), toename van handel (kleine stedelijke

nederzettingen werden handelscentra) en groei van de stadsbevolking. De ontdekking

van nieuwe werelddelen had ook invloed op de handel. Er kwamen nieuwe

afzetmarkten en de koloniën hadden grondstoffen te bieden. De inwoners van de

steden, de burgers, slaagden er door hun sterker geworden economische positie in om

een grotere economische en politieke zelfstandigheid ten opzichte van de feodale adel

te krijgen. Voor de politieke machthebbers was het belangrijk om de steun van de

burgers te hebben en belasting bij hen te kunnen innen. In ruil daarvoor werden

belemmeringen voor de vrije handel opgeheven, werd er gezorgd voor eenheid in

wetten en munten voor dat gebied en voor veiligheid en bescherming van de burgers

(belastinggeld werd uitgegeven aan een leger). Bij onderlinge conflicten kon de

staatsmacht optreden als hoogste rechtsprekende instantie.

De relatief grote hoeveelheid staten in West- en Noord-Europa zorgde tegelijkertijd

voor vernieuwingen op technologisch gebied (ontwikkeling van vuurwapens en

kanonnen) om te voorkomen dat ze economisch of militair verslagen zouden worden

door concurrerende staten.

De hierboven beschreven ontwikkelingen leidden tot de verdwijning van feodale

samenlevingen en het ontstaan van politieke eenheden die kunnen worden gezien als

premoderne staten. De standen of Statenvergaderingen van de vorsten met de adel en

burgerij kunnen worden gezien als de eerste aanzet tot het ontstaan van moderne

politieke instituties101 en organisaties, een vorm van representatie binnen het kader

van de premoderne staat.

Bij een staat is sprake van een interne soevereine macht die:

1. regeert over een groep mensen;

2. binnen een bepaald grondgebied;

3. en daarbij het geweldsmonopolie en belastingmonopolie bezit.

Externe soevereiniteit betekent dat het staatsgezag niet ondergeschikt is aan het gezag

van andere staten.

Democratie kent meerdere vormen. In sommige maatschappijen blijft democratie

beperkt tot het politieke domein, in andere samenlevingen is het uitgebreid tot andere

levenssferen.

In het politieke domein heeft democratisering betrekking op het proces waarbij er

naar gestreefd wordt een politiek systeem te ontwerpen, te consolideren en uit te

bouwen waarin de burgers participeren in de politieke besluitvorming. In bredere zin

verwijst het begrip democratisering naar “het proces van verandering van de machtsen gezagsverhoudingen door een grotere inspraak en medezeggenschap van degene

met minder macht”. In beide vormen verwijst het begrip democratisering naar de druk

om de participatie van burgers, hun rechten en verantwoordelijkheden uit te breiden.

In het politieke domein gaat het meestal om de vormgeving van de representatieve

democratie en in de overige domeinen om vormen van directe democratie.

In een zich over langere tijd uitstrekkend ontwikkelingsproces van democratisering

hebben de burgers achtereenvolgens vrijheidsrechten, politieke en sociale rechten

bedongen. Dit proces van democratisering past bij een individualistische ideologie

waarbij gelijkheid het onderlinge principe is en waarbij meer vrijheid ten opzichte van

de staat en medeburgers gerealiseerd wordt. Over de wenselijkheid van verdergaande

democratisering verschillen mensen van mening.

Een eerste belangrijke ontwikkeling binnen het democratiseringsproces is de uitbouw

geweest van de rechtsstaat, waardoor niet alleen elites, maar steeds meer groepen in

de samenleving rechten kregen. Ook bedrijven en andere organisaties hebben meer

rechten gekregen en worden zelfs gezien als ‘rechtspersonen’.

Een tweede belangrijke ontwikkeling binnen het democratiseringsproces is het ontstaan

van de volksvertegenwoordiging. De moderne westerse samenleving heeft de

parlementaire democratie als staatsvorm. De soevereiniteit ligt bij het volk en de

politieke grondrechten van de burger, met name het actief en passief kiesrecht, staan

centraal. De verschillende opvattingen van de (groepen) burgers binnen de

samenleving worden door politieke partijen gerepresenteerd in de

volksvertegenwoordiging. 

Globalisering is “het proces van uitbreiding en intensivering van contacten en

afhankelijkheden over zeer grote afstand en over landsgrenzen heen” op economisch,

juridisch, politiek, sociaal-cultureel en ecologisch gebied, waardoor er een wereldwijde

samenleving ontstaat (global society). Er is meer internationale handel gekomen; door

de groei en het machtiger worden van multinationals is er sprake van supranationale

handelsblokken; door internationale politiek is de betekenis van internationale

samenwerkingsrelaties zoals de Verenigde Naties of de Europese Unie toegenomen.

Migratiestromen zijn toegenomen en er is meer culturele uitwisseling. Op

communicatiegebied is vrijwel de gehele wereld met elkaar verbonden. 

Door globalisering zijn alle delen van het ecosysteem met elkaar verbonden en hebben

processen aan de ene kant van de wereld consequenties voor andere delen van de

wereld102

. In het hedendaagse sociale en politieke debat spreekt men van een

‘versnelling’ van de globaliseringtendens sinds 1970.

Globalisering wordt als een positief en een negatief proces gezien. De voorstanders

(hyperglobalisten) wijzen op het groeiperspectief: zij zien mogelijkheden om

economische ontwikkeling te realiseren en om met toepassing van technologie en

andere maatregelen de ecologische problemen aan te pakken. Mondiale cultuurstromen

kunnen nieuw leven inblazen in lokale culturen (culturele uitwisseling) en hebben een

wereldwijd bereik. Op politiek, juridisch en economisch terrein zijn veel internationale

organisaties in het leven geroepen die samenwerken om groei te bevorderen. De

tegenstanders (andersglobalisten) vinden dat er op tal van fronten een duidelijke pas

op de plaats gemaakt moet worden om overproductie en overconsumptie en de

verdere belasting van het milieu, uitputting van grondstoffen en toenemende

verkwisting tegen te gaan. Internationale economische crises brengen de onderlinge

afhankelijkheid aan het licht en leiden tot bijna wereldwijde economische stagnatie. Het

onwenselijke groeidenken moet ingedamd worden. Op cultureel terrein is sprake van

een verspreiding van een steeds homogenere populaire cultuur (cultureel imperialisme

vanuit de VS)103. De opkomst van mondiale commerciële media leidt tot een mondiale

markt van weinig aanbieders, weinig differentiatie in aanbod, en weinig kans op

toetreding tot deze markt10