HAZ_ 2022_ME

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4,5

Lesdoel: (nog meer) kennis opdoen over de achtergronden van de middeleeuwen

Tekst

Heb jij geschiedenis in je pakket?

ja

nee

Heb jij kunst in je pakket?

ja

nee

de middeleeuwen

historische achtergrond

Op welke periode volgden de Middeleeuwen?

middeleeuwen

middeleeuwen

• 500-1500
• christendom
• standenmaatschappij
• officiële taal Latijn

de middeleeuwen

Er is nog geen sprake van "de Nederlanden".

Hertogdommen, graafschappen en bisdommen deel uitmakend van het Frankische, Duitse en Bourgondische rijk.

Christendom in de ME = katholicisme

Iedereen had hetzelfde geloof

De geestelijkheid is de eerste/hoogste in de middeleeuwse standenmaatschappij.

verschillen tussen katholicisme en protestantisme

Geloof centraal

Bij leven op aarde stond steeds het hiernamaals voorop. 

'Momento mori': Gedenk te sterven 

het bestuur in de middeleeuwen

het feodale stelsel

• de vorst is de leenheer 
• de edelen zijn de
   leenmannen of vazallen: zij krijgen van de vorst land te leen, in ruil voor trouw

In de middeleeuwen zijn er grofweg gesproken drie standen:

• de geestelijkheid
• de adel
• de boeren
• pas veel later (in de late middeleeuwen) komen daar de burgers bij (wanneer er steden ontstaan)

de taal

Het Latijn is in de middeleeuwen niet langer de spreektaal. Wel is het de taal van de kerk en van de geleerden. Het blijft ook lange tijd de enige taal waarin werd geschreven.

Pas vanaf 800 doken er verhalen op schrift op in de volkstaal en in Nederland moesten we wachten tot 1100. 

Wat was 'de volkstaal'

Er was nog geen standaardtaal: er werden rond 1100 verschillende dialecten gesproken. Die werden "Diets" genoemd.

diets

Het begin..

De Nederlandse literatuur begint rond 1100 met de bekende versregels:

Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic enda thu, wat unbiddan we nu?

Dit is Oudnederlands (tussen 800 en 1150)

middeleeuwse literatuur

De verhalen waren niet bedoeld om te lezen, maar om te beluisteren. Rondreizende troubadours of minstrelen vertelden de verhalen. Over het algemeen uit het hoofd en dus werd literatuur op rijm geschreven, want dat kun je beter onthouden. Boeken konden de meeste mensen niet betalen, want tot in 1450 de boekdrukkunst wordt uitgevonden, is een boek schrijven nog letterlijk monnikenwerk

0

anonieme schrijvers

De naam van de schrijver vond men niet van belang. Vaak waren het ook geen originele verhalen, maar vertalingen en/of bewerkingen van bestaande legendes (volksverhalen). De schrijver wilde vermaken, maar ook iets doceren (didactische functie).

hoofsheid

Een belangrijk ideaal dat via literatuur werd verspreid is hoofsheid. Het gaat hierbij om gecultiveerde omgangsvormen. Je behandelt anderen respectvol, laat iedereen in zijn waarde en beheerst je driften. Belangrijk is de hoofse liefde waarbij een ridder hartstochtelijk verliefd is op een onbereikbare vrouw.

literaire genres

• ridderromans
• dierenepiek
• religieuze literatuur
• liederen
• toneel

Religieuze literatuur

• exempelen (korte verhalen
   over goed en kwaad)
  
• heiligenlevens (beschrij-
   vingen van het leven van
   een heilige)
  
• Marialegenden (verhalen
   waarin Maria haar
   getrouwen beloont of uit  gevaren redt) zoals Beatrijs.

Ridderromans zijn gericht op een adellijk publiek. Ze dienen ter ontspanning, maar tonen ook een voorbeeld van goed ridderschap. Daarmee hebben ze ook een educatieve functie.

Twee soorten: Karelromans en Arthurromans

Karelromans

- Verhalen over Karel de Grote 

- heel populair. 

- 'epische concentratie'

- thema: (on)trouw aan leenheer

- oorlogen

- ridders zijn onbehouwen kerels (idealen: moed, kracht, trouw)

- vrouwen ondergeschikte rol

Karelromans

De bekendste Nederlandse

ridderroman is Karel ende

Elegast. Deze roman is

oorspronkelijk Nederlands.

Ook het Roelandslied is

populair.

Arthurromans (hoofs)

- Koning Arthur.

- Niet gebaseerd op historische feiten.

- Geen oorlog maar queeste, bv naar de heilige graal.

- Verfijnde ridders met als idealen hulpvaardigheid, 

   rechtvaardigheid en hoffelijkheid

- Vrouw op een voetstuk

- Liefde vaak onbereikbaar

0

Arthurromans

Ridders van de ronde tafel

In Engeland kun je meerdere

"originele" ronde tafels bewonderen.

Brits-Keltische romans

• Walewein
• Ferguut
  

Dierenepiek

• Dierverhalen zijn van alle tijden. Al in de Griekse oudheid werden er dierenfabels geschreven: korte verhalen met een duidelijke moraal.
• De dierenepiek is het genre van middeleeuwse dierenverhalen in de vorm van een epos (heldendicht) en is een voortzetting tevens uitbreiding van het fabelgenre. De dieren in deze verhalen gedragen zich als mensen. 
• Vaak is er sprake van satire. Via de dieren wordt de menselijke maatschappij belachelijk gemaakt, zoals in Van den Vos Reynaerde.

Het lied in de middeleeuwen

Als er één periode is geweest,

waarin het goed feestvieren was,

dan is dat wel de middeleeuwen.

Het barstte dus ongetwijfeld van

de liederen, maar daar zijn er niet

zo veel van overgebleven.

Het toneel in de middeleeuwen

• Pas vanaf de veertiende eeuw
• van geestelijk naar wereldlijk toneel
• van kerk, naar kerksplein naar marktplein
• van geestelijken en misdienaren naar burgers en
   vervolgens naar echte acteurs
• van godsdienstige onderwerpen naar allerlei verschillende
• thema's

Het geestelijk toneel

• mysteriespelen gaan over gebeurtenissen uit de bijbel,
   zoals de zeven "bliscappen" van Maria
• mirakelspelen gaan over een wonder door tussenkomst
   van Maria of een andere heilige, zoals "Mariken van
   Nieumeghen"
• moraliteiten bevatten een levensles. Er doen geen echte
   personen aan mee, maar symbolische figuren (Elckerlijc)

Het wereldlijk toneel

• abele spelen: Esmoreit, Gloriant, Lanseloet van
   Denemarken en Van den winter ende van den somer
• kluchten (humoristisch) die vaak gingen over domme
   mannen en uitgekookte vrouwen Klucht van de koe

Betekenis 'abel'

Over de exacte betekenis van de term 'abel', die alleen bekend is in deze context, is de nodige discussie geweest. Het betekent op zich 'edel', en moet beschouwd worden als het tegenovergestelde van 'geestelijk'. Anderzijds kan de term 'abel', afkomstig van het Latijnse "habilis" (bekwaam, vernuftig, kunstig), gebruikt zijn om de stukken te onderscheiden van de meer boertige sotternieën die in hetzelfde handschrift voorkomen.

Opdracht: Verzamel op internet informatie over één van de middeleeuwse werken hiernaast. Probeer de volgende vragen te beantwoorden:

1. Bij welk middeleeuws genre hoort de tekst?

2. Is er een wijze les, en zoja wat dan?

3. Welke van onderstaande kenmerken van de middeleeuwen zie je terug, en hoe?

rol van het geloof - standenmaatschappij - hoofsheid

Je mag in tweetallen werken

• Ferguut
• Lanseloet van Denemarken 
• Mariken van Nieumeghen
• Elckerlijc
• Van den Vos Reynaerde
• Roelandslied
• Ferguut
• Burggravin van Vergi
• Floris ende Blancefloer

Betekenis 'abel'

Over de exacte betekenis van de term 'abel', die alleen bekend is in deze context, is de nodige discussie geweest. Het betekent op zich 'edel', en moet beschouwd worden als het tegenovergestelde van 'geestelijk'. Anderzijds kan de term 'abel', afkomstig van het Latijnse "habilis" (bekwaam, vernuftig, kunstig), gebruikt zijn om de stukken te onderscheiden van de meer boertige sotternieën die in hetzelfde handschrift voorkomen.