HAVO4 - Wat is een rechtsstaat? - Les 2

• maatschappijleer
• Voortgezet speciaal onderwijs
• Leerroute 1

Wat is een rechtsstaat?

Programma

• Polen VS. EU
• Rechtsstaat: rechtshandhaving en rechtsbescherming
• Geschiedenis rechtsstaat
• Toeslagenaffaire

Ik leg uit hoe het programma er vandaag uit ziet. We beginnen met het kijken naar het conflict tussen Polen en de EU. Daarna behandelen we de termen rechtshandhandhaving en rechtsbescherming. We kijken kort naar de geschiedenis van de rechtsstaat. Tot slot maken we de opdracht over de toeslagenaffaire. 

Ik leg uit dat we een video gaan kijken over Polen tegen de EU. Daarna krijgen ze een vraag hierover. 

Waar gaat de ruzie tussen de EU en Polen over?

Ik vraag de leerlingen aan te geven waar de ruzie tussen de Eu en Polen over gaat. Dit mag komen vanuit de video, maar ook uit eigen kennis. 

Problemen Polen 

• Weigeren vluchtelingen op te nemen volgens de herverdelingsregeling.
• Ondertekenen niet de Europese klimaatdoelen. 
• Discriminerend beleid tegen Poolse LHBTI-ers (homovrije zones).
• Mediawet: regering kan directie en hoofdredactie van Publieke omroep ontslaan en benoemen. 
• Geen onafhankelijke rechtsspraak: Tuchtkamer en trias politica. 
• Wat weegt zwaarder: Europees of Pools recht?
  

Wanneer een land lid wordt van de Europese Unie, moet het aan drie voorwaarden voldoen: een vrijemarkteconomie hebben, een stabiele democratie hebben met een rechtsstaat, mensenrechten en bescherming van minderheden en de Europese rechtsorde omarmen.

Een aantal  punten gaan hard mis in Polen. Zo hebben ze LHBTI-vrije zones, wat in strijd is met de mensenrechten. Wat voor de democratie en rechtsstaat ernstig is, is dat de overheid de media reguleert. Dat lijkt op Chinese of Noord-Koreaanse praktijken. Ook is de rechtsspraak niet onafhankelijk. De regeringspartij heeft een absolute meerderheid (tekenen), waardoor zij alle wetten die ze willen kunnen invoeren, alleen rechters kunnen de wetten nog tegenhouden, als nieuwe wetten in strijd zijn met grondwetten. Daarom probeert de Poolse regering rechters te ontslaan die de partij niet gezind zijn en deze te vervangen door rechters die de partij wel goed gezind zijn. Ook heeft een hof bepaalt dat Pools recht, zwaarder weeg dan Europees recht. Ook dit is in strijd met de voorwaarde voor lidmaatschap. 

 

Autoritaite staten

• Eén machthebber
• Politieke tegenstanders zonder vorm van proces uit schakelen 
• Bevolking van rechten en vrijheden onthouden 

Ik leg uit dat in een land als Polen de rechtsstaat dus onder druk staat, wat enorm gevaarlijk is. Er zijn meer landen in de wereld waar de rechtstaat onder druk staat of deze er niet eens is. Landen zonder rechtsstaat noemen we ook wel autoritaire staten of dictaturen. Daar bepaalt één machthebber of een kleine groep wat de regels zijn. Politieke tegenstanders worden zonder proces uitgeschakeld. Denk aan de Tuchtkamer in Polen of de mediawet. Ook worden burgers rechten en vrijheden onthouden, denk aan de LHBTI-vrije zones in Polen. Ook in Polen zou je bijna kunnen spreken van een dictatuur. 

Schrijf 2 landen op die gezien kunnen worden als dictatuur.

Rechtsstaat 

"Een rechtssysteem waarin burgers door grondrechten worden beschermd tegen machtsmisbruik en willekeur"

1. De grondrechten zijn vastgelegd in de grondwet.
2. Er is een verdeling van macht.
3. Er geldt het legaliteitsbeginsel. 

Wanneer spreken we dan wel van een rechtsstaat? Een rechtsstaat is een rechtssysteem waarin burgers door grondrechten worden beschermd tegen machtsmisbruik en willekeur. De overheid kan dus niet zomaar mensen oppakken en vastzetten. Daarbij hoort dus ook dat de politiek geen tegenstanders kan wegsturen, zoals gebeurt door de mediawet in Polen. We spreken van een rechtsstaat als er voldaan is aan drie voorwaarden. Met name de tweede voorwaarde wordt geschonden in Polen doordat de overheid ook de rechtspraak probeert te besturen. Naar de drie voorwaardes gaan we verder kijken in de volgende les. 

Kerntaken van de overheid

Rechtshandhaving

De staat moet ervoor zorgen dat we ons aan de wet houden.

Geweldsmonopolie!

Rechtsbescherming

Wetten beschermen ons tegen machtsmisbruik van de overheid. 

Paradoxaal!

In een rechtsstaat heeft een overheid twee hele belangrijke kerntaken: rechtshandhaving en rechtsbescherming. Rechtshandhaving betekent dat de staat de taak heeft om er voor te zorgen dat wij ons, als burgers aan de wet houden. Daarom heeft de staat een geweldsmonopolie: zij zijn de enige die geweld mogen gebruiken. Dat is bij ons de politie. Met rechtshandhaving worden wij als burgers beschermd, zoals dat hoort in een rechtsstaat. Echter mag de overheid of politie niet alles doen. Ook zij moeten zich aan wetten en regels houden. Zo verdienen ook verdachten bescherming in een rechtsstaat. Mag de politie niet mensen martelen. Dat valt onder de rechtsbescherming: de overheid moet ons met wetten beschermen tegen machtsmisbruik van de overheid. Dat is natuurlijk heel paradoxaal: de overheid moet met wetten burgers beschermen tegen diezelfde overheid. Wij hebben zelfs een speciale minister daarvoor: Sander Dekker is minister voor rechtsbescherming. 

Geschiedenis rechtsstaat 

Blz. 33 en 34.

• Koningen hadden alle macht
• Verlichting leidt tot verzet (meer kennis en kritisch denken)
• 1789: Franse Revolutie 
• 1789: Verklaring van de Rechten van de Mens en van de Burger. 

Gezamenlijk lezen we blz. 33 en 34 over het ontstaan van de Rechtsstaat. 

Vroeger hadden de koningen alle macht in handen. Daardoor konden zij zo mensen vastzetten, zonder eerlijk proces. In de Verlichting krijgt men veel meer kennis en gaat men kritisch denken. Hierdoor ontstaat er ook verzet tegen dit onrecht. Het hoogtepunt wordt bereikt in 1789 tot de Franse revolutie begon. Nog datzelfde jaar wordt de Verklaring voor de Rechten van de Mens en van de Burger opgesteld, waardoor mensen gelukkiger en rechtvaardiger konden leven. Hierdoor hadden mensen recht op vrijheid, bezit en veiligheid. 

Wat zijn de oorzaken/problemen van de toeslagenaffaire?

Vorige les hebben we een video gekeken en hebben de leerlingen opgeschreven wat de oorzaken/problemen waren die hebben geleid tot de toeslagenaffaire. 

Opdracht

• Tijd: 15 minuten
• Hoe: Eerst individueel, daarna overleggen
• Uitkomst: Bespreken van de antwoorden, ik geef beurten. 
• Wat: Ga eerst individueel antwoord geven op de vragen over de video, bedenk vervolgens oplossingen voor de problemen die je hebt opgeschreven. Wissel dit uit in groepjes. 
• Klaar?: Ga op internet opzoek naar problemen die niet zijn genoemd in de video en denk daarna na over een oplossing.

Nu gaan leerlingen met deze opdracht aan de slag. 

Opdracht 2

Geef een voorbeeld van een norm en waarde die zijn overtreden door de Bulgaren toen zij misbruik maakte van de uitkeringen in ons land. 

• Waarde: Eerlijkheid
• Norm: je maakt geen misbruik van andere mensen. 
• Rechtsnorm: je mag niet frauderen. 

Opdracht 2

Leg uit dat het destijds enigszins logisch was om een hardere fraudeaanpak te hanteren met behulp van het begrip rechtvaardigheid. 

• Wat is rechtvaardigheid? 
• Bulgarenfraude leidt tot boosheid
• Conclusie: Wetten moeten aansluiten bij rechtvaardigheidsgevoel, dus hardere aanpak logisch

Rechtvaardigheid gaat over de opvattingen die wij als burgers hebben over goed en kwaad. Het gedrag van de Bulgaren, waarin zij misbruik maakte van ons systeem, keurde iedereen in Nederland af. Mensen en met name politici waren hier boos over. Aangezien het handig is om wetten te maken die passen bij het rechtvaardigheidsgevoel van de burgers, is het logisch dat de overheid op dat moment dacht dat het goed was om een hardere fraudeaanpak te volgen. 

Opdracht 3

Zoek op onder welke type recht uithuisplaatsing valt. Geef vervolgens nog twee voorbeelden van dit type recht, maak eventueel gebruik van je boek. 

• Privaatrecht (familierecht)
• Scheiden, trouwen, erfenis, zwangerschapsverlof, contractrecht, etc. 

Opdracht 4

Leg uit in welke opzichten er wel of juist geen sprake was van rechtsbescherming en rechtshandhaving in de toeslagenaffaire. 

• Uitleg van begrippen 
• Conclusie: wel of geen sprake en waarom.

Rechtshandhaving: de staat moet ervoor zorgen dat we ons aan de wet houden.

Rechtsbescherming: wetten beschermen ons tegen machtsmisbruik van de overheid.

In de toeslagenaffaire is sprake geweest van rechtshandhaving. Er was immers een strenge controle op fraude en mensen moesten alle toeslagen terugbetalen, wanneer zij als fraudeur werden bestempeld. Tegelijkertijd is er in de toeslagenaffaire geen sprake geweest van rechtsbescherming. De overheid zo namelijk niet mogen discrimineren, volgens Artikel 1 van de grondwet. Echter is dit wel gebeurd, waardoor burgers niet genoeg zijn beschermd tegen machtsmisbruik van de overheid.

Opdracht 5

Probeer voor elk probleem een oplossing te verzinnen om zulke schandalen in de toekomst te voorkomen. 

• Herhaal wat het probleem is.
• Benoem de oplossing.
• Leg uit waarom dit zou kunnen werken.

• Bij de Belastingdienst is meerdere keren sprake geweest van discriminatie. Een oplossing hiervoor zou zijn om gebruik te maken van systeem waarin de namen niet zichtbaar zijn. Deze kunnen bijvoorbeeld gekoppeld zijn aan nummers, zodat in het geval dat het nodig is, nummers wel  herleid kunnen worden tot namen. Door dit systeem is het niet mogelijk om naar de namen te kijken, waardoor ook niet op basis van namen controles kunnen worden uitgevoerd, wat discriminatie tegengaat.