2: Schatkist aarde (havo)

• Aardrijkskunde
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 3

In welk tijdperk uit de geologische tijdschaal leven we nu?

1. Het krijt
2. Het Jura
3. Het Oligoceen
4. Het Holoceen

Het grootste gedeelte van de aarde is bedekt met:

1. woestijn
2. water
3. land
4. plastic

Beoordeel onderstaande stellingen en kies het juiste antwoord.
I Nederland moet veel delfstoffen importeren, maar Europa is zelfvoorzienend wat delfstoffen betreft.
II Nederland importeert metaalertsen en fossiele brandstoffen.

1. I is juist, II is onjuist
2. I is onjuist, II is juist
3. Beide zijn juist
4. Beide zijn onjuist

Zuid-Korea is een welvarend land geworden doordat het land veel delfstoffen in de grond heeft.

1. Juist
2. Onjuist

In welk land zijn veel delfstoffen in de grond aanwezig?

1. Australië
2. Japan

Welke 2 delfstoffen bij elkaar vormen een welvarend gebied?

1. Steenkool en aardgas
2. Ijzererts en steenkool
3. Aardgas en ijzererts
4. Aardolie en aardgas

Hoe ontstaan delfstoffen?

1. vulkanisme
2. ontbossing
3. plaatverschuiving
4. verweren en eroderen van het oude schild

Heeft elk land dezelfde delfstoffen?

1. Ja
2. Nee

Over welke
delfstoffen
gaat
dit plaatje?

1. Zout en aardolie
2. aardgas en steenkool
3. aardolie en aardgas
4. steenkool en bruinkool

Alle fossiele brandstoffen zijn delfstoffen.

1. Juist
2. Onjuist

Nederland heeft een flink aantal delfstoffen. Welke van onderstaande delfstoffen heeft Nederland NIET in de ondergrond?

1. Aardolie
2. Marmer
3. Aardgas
4. Zout

wat zijn de belangrijkste delfstoffen in Europa?

1. metalen
2. ijzererts en steenkool
3. fossiele brandstoffen
4. diverse grondstoffen

Wat zijn voorbeelden van delfstoffen?

1. Koffie, Katoen en Aardolie
2. Goud, Druiven en Diamant
3. Suikerriet, Katoen en Druiven
4. Ijzererts, Diamant en Aardolie

Welk van de volgende delfstoffen werd vroeger in Limburg gewonnen?

1. Zout
2. Zand en grind
3. Aardgas
4. Steenkool

Wat zijn delfstoffen?

1. Dit zijn stoffen die uit de grond worden gehaald.
2. Die vind ik aan de oppervlakte van land.
3. Die groeien in de natuur.
4. Die drijven op zee.

Is Nederland zelfvoorzienend met haar delfstoffen?

1. Ja
2. Nee

Dagbouw is de winning van delfstoffen aan de oppervlakte.

1. waar
2. niet waar

Waar gaat het geld naartoe dat wordt verdiend met delfstoffen (natuurlijke hulpbronnen)

1. Het gebied waar het wordt gevonden
2. Het bedrijf dat de delfstoffen wint
3. Eerlijk verdeeld tussen beide partijen
4. De overheid van het land

Hoe lang is het geleden dat delfstoffen zijn ontstaan?

1. 3 miljoen jaar gelden
2. 30 miljoen jaar geleden
3. 3 jaar geleden
4. 300 miljoen jaar geleden

Bij welke soort delfstoffen hoort lithium?

1. metalen
2. fossiele brandstoffen
3. diverse grondstoffen

Een van de oorzaken van bodemdaling in Nederland is de winning van delfstoffen.

1. Juist
2. Onjuist

We onderscheiden.......delfstoffen.

1. slechts één soort
2. twee soorten
3. drie soorten

Welke delfstoffen komen vanuit de aardmantel, samen met het magma, in de aardkort terecht?

1. metalen
2. fossiele brandstoffen
3. diverse grondstoffen

Veel delfstoffen zijn.....voorradig.

1. beperkt
2. onbeperkt

Welke conclusies kun je aan de hand
van de bron trekken over de
spreiding van de vindplaatsen
van delfstoffen en
fossiele energiebronnen?

1. Er worden in Brazilië minder fossiele energiebronnen gewonnen dan minerale delfstoffen
2. Op de meeste vindplaatsen in het Amazonebekken wordt goud gewonnen.
3. Fossiele energiebronnen worden vooral in de kustzone gewonnen
4. In het westelijke deel van het Amazonebekken komen geen minerale delfstoffen voor.

Toen de aarde ontstond is deze snel afgekoeld.

1. juist
2. onjuist

koelde langzaam af

Als gevolg van vulkanische activiteit kwam er CO2 en waterdamp in de atmosfeer.

1. juist
2. onjuist

Waterdamp condenseerde en vormde de huidige oceanen.

1. juist
2. onjuist

Ongeveer drie miljoen jaar geleden ontstonden bacteriën waaruit later complexere levensvormen ontstonden.

1. juist
2. onjuist

3 miljard jaar

H2: Schatkist aarde

§1: Het gezicht van de aarde verandert

Uitleg

Precambrium

• eerste continenten verschijnen
• aarde bevroor meerdere malen
• alleen leven onder water
• aan het einde ontstonden de eerste levensvormen op het aardoppervlak

Paleozoïcum

• continenten bewegen naar elkaar toe
  
• supercontinent Pangea is gevormd

Mesozoïcum

• planten en dieren veranderen
• tijdperk van de dinosauriërs
• Pangea valt uit elkaar en huidige continenten ontstaan

Kenozoïcum

• uitsterven van dinosauriërs
• leven zoals wij dat nu kennen ontstaat (met aan het einde de mens)

jong

oud

Massaextinctie

440 miljoen jaar geleden werd het kouder en werden grote delen land bedekt met landijs

Massaextinctie

65 miljoen jaar geleden zorgde een grote meteorietinslag voor veel stof in de atmosfeer. Hierdoor stierven veel planten en dieren.

H2: Schatkist aarde

§2: Het dagboek van de aarde

Uitleg

Door gesteenten en fossielen te bestuderen leren we meer over de geschiedenis van de aarde:

• Fossielen: een (versteend) overblijfsel of afdruk van een dier of plant
• Gesteenten

H2: Schatkist aarde

§2: Het dagboek van de aarde

Uitleg

Door gesteenten en fossielen te bestuderen leren we meer over de geschiedenis van de aarde:

• Fossielen
• Gesteenten

Mammoet op bodem Noordzee

De vondst van een mammoet op de bodem van de Noordzee vertelt dat:

• het klimaat kouder was;
• de Noordzee droog lag

Kalksteen

De vondst van kalksteen vertelt dat:

• er een zee gelegen heeft;
• in die zee zeedieren met kalkskeletjes zwommen die naar de bodem zakten

H2: Schatkist aarde

§2: Het dagboek van de aarde

Uitleg

Door gesteenten en fossielen te bestuderen leren we meer over de geschiedenis van de aarde:

• Fossielen
• Gesteenten

Sedimentgesteenten

Gesteenten (zand en klei) worden laag voor laag afgezet. De onderste laag is het oudst, de bovenste laag het jongst. Na miljoenen jaren zijn de lagen weggezakt en tot sedimentgesteente samengeperst.

Stollingsgesteenten

Stollingsgesteenten zijn gevormd door vulkanische activiteit. Graniet is ontstaan door ondergronds gestold magma. Wanneer je graniet tegenkomt weet je dat er ooit een vulkaan heeft gestaan.

Metamorf gesteenten

Metamorf gesteente is een sediment- of stollingsgesteente dat onder invloed van temperatuur en druk is veranderd. Vb: kalksteen veranderd in marmer.

H2: Schatkist aarde

§2: Het dagboek van de aarde

Uitleg

Door gesteenten en fossielen te bestuderen leren we meer over de geschiedenis van de aarde.

Om te bepalen hoe oud een laag is kun je de relatieve en absolute ouderdom bepalen.

relatieve ouderdom	absolute ouderdom
de laag bovenop is de jongste laag de laag onderop is de oudste laag	door radioactief materiaal in gesteente te meten kan de ouderdom bepaald worden

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Stoffen die wij uit de grond halen en nuttig zijn voor de mens heten
delfstoffen.

Metalen	Fossiele brandstoffen	Diverse grondstoffen
vb. ijzer, aluminium, goud, indium, tentaal, lithium	vb. steenkool, aardolie, aardgas	vb. keukenzout, grind, kalksteen
gewonnen uit ertsen die meegenomen worden uit de aardmantel door magma: - ijzererts - koperts - zilvererts - gouderts

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Ertsen worden gewonnen in:

Dagbouw	Schachtbouw
Winning van delfstoffen in de openlucht	Winning van delfstoffen ondergronds

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Stoffen die wij uit de grond halen en nuttig zijn voor de mens heten
delfstoffen.

Metalen	Fossiele brandstoffen	Diverse grondstoffen
vb. ijzer, aluminium, goud, indium, tentaal, lithium	vb. steenkool, aardolie, aardgas	vb. keukenzout, grind, kalksteen
gewonnen uit ertsen die meegenomen worden uit de aardmantel door magma: - ijzererts - koperts - zilvererts - gouderts	ontstaan door het inkolingsproces

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Het inkolingsproces van:

Steenkool
Aardolie en aardgas

1. Planten gaan dood;
2. Plantenresten komen onder water te liggen;
3. Plantenresten komen onder aarde te liggen;
4. Druk vormt de planteresten eerst om in veen, dan in bruinkool en dan in steenkool
5. Aardgas stijgt omhoog (en wordt soms gevangen).

1. Plankton (kleine zeediertjes) gaan dood;
2. Dik pakket met dood plankton raakt bedekt onder sedimenten;
3. Druk en temperatuur neemt toe;
4. Chemisch proces zet plankton om in aardolie;
5. Aardgas stijgt omhoog (en wordt soms gevangen).

H2: Schatkist aarde

§3: Delfstoffen in soorten en maten

Uitleg

Maar delfstoffen raken op, doordat de vraag naar (complexe) producten blijft stijgen. De meest schaarse delfstoffen zijn antimoon, goud, zink en molydbeen.

Let op! Dit is niet hetzelfde als zeldzaam!

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg

In Nederland kennen we verschillende delfstoffen:

• steenkool
• aardgas
• kalksteen
• zand
• klei

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg: aardgas en steenkool

In Nederland zijn we rijk geworden door de grond uit Groningen (aardgas) en Limburg (steenkool). We zijn nog niet van het gas af, maar de laatste Limburgse mijnen hebben 40 jaar geleden al hun deuren gesloten. Steenkool bleek te vervuilend, het mijnen werd te duur en aardgas was een goedkoper alternatief.

Dit aardgas is opgeslagen in het reservoiregesteente,

en is afkomstig uit het moedergesteente.

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg: kalksteen

Maar Limburg heeft nog een andere delfstof: kalksteen. 

Dit gebied is tijdens het Krijt een subtropische ondiepe zee geweest waar schelpen en kalkskeletjes van dode diertjes zich ophoopten. Na miljoenen jaren van druk werd dit kalksteen, een sedimentgesteente.

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg: zand

Een andere nuttige delfstof is zand. Het wordt gebruikt als ophoog- en bouwmateriaal.

 Dit is tijdens het Pleistoceen afgezet door:

• rivieren in het pleistoceen
• landijs tijdens ijstijden
• wind na ijstijden

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg: klei

Door deze zelfde rivieren wordt ook klei afgezet. Deze kleine korrels dwarrelen neer bij een overstroming. Deze klei wordt gebruikt om bakstenen van te maken.

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg

Ondanks deze grote hoeveelheid aan delfstoffen is Nederland alsnog afhankelijk van de import:

• steenkool, aardolie en aardgas
• alle metaalertsen
• 28 kritische metalen

Uitstapje: China de nieuwe wereldmacht?

H2: Schatkist aarde

§4: Delfstoffen in Nederland

Uitleg

Nederland kan recyclen, hergebruik
en substitutie door een beter productonderwerp te ontwikkelen. Dit kan in de vorm van een circulaire economie.

H2: Schatkist aarde

Werkvorm: Maakt jouw grond jou rijk?

Uitleg

Hoe oud is de grond onder je voeten?

1. Ga naar https://www.dinoloket.nl/ondergrondmodellen
2. Zoek je huis op de kaart
3. Vink in de legenda 'BRO DGM v2.2' aan
4. Zet een boring op de plaats van de huis
5. Blijf met je muis boven een kleur staan om te lezen hoe oud de laag is. Tip: soms moet je daarvoor even Google openen! 
6. Maak een tijdlijn van je bevindingen met een legenda hoe oud de lagen zijn.
7. Extra vraag: waarom zou jij wel of niet rijk worden als je de grond onder je huis verkoopt?