Les 3: Bid en werk / De liturgie

• Kunst
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Les 3: Bid en werk / De liturgie 

(blz. 24/34)

Wie wonen in een klooster?

1. priesters
2. bisschoppen
3. kardinalen
4. nonnen

De cluniacenzer kloosterorde staat bekend als:

1. uitbundig gedecoreerd
2. sober, eenvoudig
3. bedelorde

wat deden de monniken en nonnen in een klooster?

1. bier brouwen
2. onderwijs geven
3. op het land werken
4. boeken overschrijven in het scriptorium

Het hoofd van een klooster is de...

1. Abt
2. Paus
3. Dominee
4. Priester

Lesdoelen

• Je weet wat boekverluchting, miniaturen en initialen zijn
• Je kent de vormgevingskenmerken van Romaanse beeldende kunst
• Je herkent de kenmerken van Gregoriaans 
• Je kunt de ontwikkeling van de meerstemmigheid (organum) in de ME beschrijven en herkennen 
• Je kunt de ontwikkeling van het notenschrift beschrijven
• Je kent de onderdelen van de mis
• Je weet wat liturgisch drama is

Een dag in een klooster

Boekverluchting

Antwoord:

Lebuïnuscodex, Catharijneconvent Utrecht, 12e eeuw

?

Catharijneconvent Utrecht

Welke voorstelling zien we hier?

Welke personen herken je en waaraan?

Vroege of late Middeleeuwen?

Gregoriaans

Vast onderdeel van het kloosterleven: 

het gezongen gebed. Alle 150 psalmen 

uit de Bijbel worden in 1 week tijd 

gezongen volgens vast 'rooster'. 

Vanaf 9e eeuw overal dezelfde melodieën: Gregoriaans (vernoemd naar paus Gregorius) die de gezangen verzamelde en vastlegde.

Soorten kerkelijke liederen

De normale mis (ordinarium) bestaat uit 5 vaste gezangen:

-Kyrie

-Gloria

-Credo

-Sanctus/Benedictus

-Agnus dei

Ook: psalmen en propriumgezangen die horen bij feest- en naamdagen.

Wat valt op aan
deze muziek?

Kenmerken Gregoriaans

• Eenstemmig, mannen OF vrouwen
• geen duidelijke maat / telling
• Latijn
• A capella (stem = meest natuurlijke instrument, direct contact met God)
• Soms responsoriaal: voorzanger, koor antwoordt.
• syllabisch = een noot per lettergreep OF melismatisch = meer noten per lettergreep  

Ontwikkeling van het notenschrift: 1

Neumen: krabbeltjes boven de tekst, geheugensteuntjes voor de zangers (rond 800 n.C.).

De vorm van de neumen geeft het stijgen of dalen van de melodie aan.

Ontwikkeling van het notenschrift: 2

• Guido van Arezzo voegt lijnen toe om de toonhoogte nauwkeuriger te noteren (±1000 n.C.).
  
• ezelsbruggetje: ut (do) - re- mi...
• vierkante noten
• muziek wordt complexer omdat mondelinge overdracht niet meer hoeft. 

Vroege meerstemmigheid 

(polyfonie): organum (± 900)

Na het Gregoriaans: ontwikkeling van de meerstemmigheid:

• parallel organum: stemmen bewegen dezelfde kant op (vaak in kwarten en kwinten, zie hierboven. Kwarten en kwinten golden in de ME als consonant).
  
• Daarna meer creativiteit

Links: parallel organum

(paralelle kwarten)

Rechts: melismatisch organum

De oudste vorm van organum: parallel organum

Luister naar Vox Nostra Resonet . Dit fragment is tweestemmig. 

Sleep de pinnen naar de juiste antwoorden.

Melismatisch

Syllabisch

De onderstem is

De bovenstem is

Polyfonie

 (± 1200)

• Muziek werd steeds complexer: van 2-, naar 3- en 4-stemmig. 
• Componisten van de Notre Dame, Leoninus en Perotinus 
  
• Basis = cantus firmus (oude Gregoriaanse melodie) in lange noten gezongen door tenor (hoge mannenstem), daarboven nieuwe, meer beweeglijke stemmen. 
  

Liturgisch drama

• Liturgie (kerkdienst) moet aantrekkelijker worden voor leken: liturgisch drama ontstaat.
• ​Voorgelezen verhalen uitbeelden voor de kerkgangers in dialoogvorm. ​
• Beperkte regie.​
  
• Werd te groot -> verplaatst eerst binnen de kerk (per scene), later ​naar buiten
• Eerst in Latijn, later ook in de volkstaal. 
• ​Wordt steeds minder een mis en steeds meer theater.
• Begin 14e eeuw geen liturgisch drama meer in de kerk --> mysteriespel

Opdracht (20 minuten)

Je maakt een korte scène (± 2 minuten) van een liturgisch drama in groepen van 4/5 op basis van een gegeven bijbelverhaal. Let daarbij op de punten:

• De regie is simpel
• Het spel is weinig naturalistisch, eerder voorgedragen tekst
• het is in dialoogvorm
• Iedereen heeft een rol
• Je gebruikt minimaal 2 locaties (en verplaatst dus ook daarheen)

Stappenplan

- Zoek het bijbelverhaal dat je hebt gekregen op en lees goed door;

- Bewerk de tekst tot een kort script in dialoogvorm;

- Verdeel rollen (verzin er desgewenst passende rollen bij);

- Repeteer en voer uit.

- Extra: verzin iets simpels met rekwisieten / decor 

Groep 1: Zondeval 

Groep 2: Annunciatie

Groep 3: Laatste avondmaal (en iets verder)
Groep 4: Wederopstanding van Christus

Groep 5: Pinksteren 

Huiswerk:

LZ TB blz. 24, 25, 34, 35

M WB H. 2. Opdr. 22, 29, 30, 31, 32

Verdiepingsstof

Liturgisch drama uitgelegd

Video over notenschrift ontwikkeling

Hoe wordt deze vorm van meerstemmigheid genoemd?

1. parallel
2. tweestemmig
3. organum
4. cantus firmus

In de vorige les hebben we het gehad over syllabisch en melismatisch.

Bij welke manier van zingen hoort dit fragment?

1. syllabisch
2. melismatisch
3. cantus firmus
4. thuis onder de douche

Beschrijf de voordelen van de muzieknotatie voor Gregoriaanse gezangen.

In de vorige les hebben we het gehad over syllabisch en melismatisch.

Bij welke manier van zingen hoort dit fragment?

1. syllabisch
2. melismatisch
3. cantus firmus
4. thuis onder de douche

Waarom is gregoriaanse muziek altijd a capella?

1. omdat er nog geen goede instrumenten waren
2. kloosters bezaten geen instrumenten
3. omdat de menselijke stem het beste instrument is
4. instrumenten zouden de aandacht afleiden van de tekst

Dit lied is geschreven door Hildegard von Bingen. Omschrijf twee muzikale kenmerken waarop deze muziek verschilt van het traditionele Gregoriaans.