Literatuurgeschiedenis Dautzenberg Hoofdstuk 3: De Verlichting

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Literatuur in de 18e eeuw: De Verlichting

Opbouw hoofdstuk 18 eeuw

• Paragraaf 20: Historische achtergrond: Hoe stond Nederland ervoor?
• Paragraaf 21: Overheersende culturele stroming Verlichting
• Paragraaf 23: De Verlichting in de literatuur
• Paragraaf 24: Justus van Effen
• Paragraaf 26: Hiëronymus van Alphen
• Paragraaf 27: Betje Wolff en Aagje Deken 

De Verlichting?

Paragraaf 20: Historische achtergrond

• In Europa: absolute monarchieën
• In Nederland: Republiek met Staten-Generaal
• Geen duidelijk centraal gezag: gewesten gingen hun eigen gang
• "Gouden Eeuw" voorbij: Economisch en cultureel stelt Nederland niet zo veel voor

Patriotten en prinsgezinden

Einde achttiende eeuw: twee politieke 

stromingen:

1. Patriotten -> wilden meer democratie, kregen hulp van de Fransen
2. Prinsgezinden -> wilden een stadhouder van het huis van Oranje

Paragraaf 21: De Verlichting

• Overgang Renaissance -> Verlichting
• Mens moest 'verlicht' worden d.m.v. kennis
• Streven naar vrijheid in allerlei terreinen: wetenschap (rationalisme), religie (deïsme en tolerantie), politiek (trias politica) & economie (liberalisme)

Hoe noemen we de gedachte waarbij men er vanuit gaat dat alles op te lossen is met het verstand?

1. Reformatie
2. Humanisme
3. Rationalisme
4. Hedonisme

De Verlichting en wetenschap

• Men voelt zich niet meer gebonden aan wat is 

overgeleverd van vroeger (t.o.v. Renaissance) en wat 

de Kerk voorschrijft 

• Wetenschappelijke inzichten uit empirisme 

(=ervaringsleer) leiden tot rationalisme: de menselijke

ratio (verstand/rede) is in staat om alles op te lossen

Wat is Deïsme?

De Verlichting en geloof

• Veel Verlichtingsdenkers hingen het deïsme aan: er bestaat

wel een Opperwezen, maar de verering daarvan in de vorm van een godsdienst is zinloos

• Tolerantie: ieder mens moet op zijn eigen 

manier kunnen geloven en overheden hebben 

daar niets mee te maken (Voltaire) 

De Verlichting en politiek

Belangrijke denkers: 

• John Locke: natuurrechten van de mens en

volkssoevereiniteit

• Montesquieu: scheiding van een 

uitvoerende, wetgevende en rechterlijke 

macht (trias politica)

Op het gebied van economie is vrijheid van economisch handelen belangrijk. Welke term hoort daarbij?

1. Kapitalisme
2. Liberalisme
3. Communisme
4. Rationalisme

De Verlichting en economie

• Ook is er streven naar economische vrijheid, waarin de overheid zich zo min mogelijk met de markt bemoeit ->
• Liberalisme: vrijheid van economisch handelen (Adam Smith)

Het optimisme

• De mens is in wezen goed -> wordt geboren als tabula rasa (=onbeschreven blad) - John Locke 
• Nature - nurture
• Als men de mens het goede leert, zal hij daarnaar handelen, dus:
• -> Groot didactisch belang: literatuur gericht op onderwijs
• Verlichting heeft grote invloed gehad op de latere eeuwen

Wat wordt er bedoeld met 'de samenleving is maakbaar?'

In de Verlichting ging men over veel aspecten anders denken. Wat was geen duidelijk onderwerp in deze tijd?

1. Godsdienst
2. Samenleving
3. Economie
4. Gevoelsleven

Paragraaf 23: Verlichting in de literatuur

• Nieuwe ideeën van de Verlichting alleen terug te vinden in proza: nieuwe vormen, nieuwe ideeën, ruimdenkend
• En ook: didactisch, het geeft de lezer nieuwe, rationele, ideeën en opvattingen

Genres

• De Encyclopédie (Diderot) 
• Tijdschriften (Justus van Effen)
• Het imaginaire reisverhaal (J.A. Schasz)
• Kinderliteratuur (Hiëronymus van Alphen)
• De roman (Betje Wolff & Aagje Deken)

-> Al deze werken zijn in essentie didactisch!

Lezen: Reize door het Aapenland

• We lezen klassikaal de eerste hoofdstukken 

van Reize door het Aapenland van J.A. Schasz

• Ik kies willekeurig uit wie er voorleest!

• Hierna lees je het verhaal zelfstandig in je 

eigen tijd uit

Aan de slag

• Maak de opdrachten: 20, 21.2, 23.1 en 23.2
• Klaar? Lees door in Reize door het Aapenland

• Uiteindelijk lever je volgende week alle in de les aangegeven opdrachten van H3 in de Classroom in!

Literatuur in de 18e eeuw: De Verlichting

Ter herhaling: De Verlichting

• Welke vernieuwde denkers waren tijdens de Verlichting belangrijk?

• Wat weet je nog van de Verlichting op de verschillende terreinen? (economie, religie, politiek, wetenschap)

Ter herhaling: De Verlichting

• Vernieuwde denkers: John Locke, Montesquieu. Voltaire, Smith, 
• Streven naar vrijheid in allerlei terreinen: wetenschap (rationalisme), religie (deïsme en tolerantie), politiek (trias politica) & economie (liberalisme)
• Literatuur -> nieuwe vormen: Encyclopédie, tijdschriften,  imaginaire reisverhalen, kinderliteratuur en de roman

De Encyclopédie

• Om de mens kennis te geven, moet er kennis zijn

• Doel: kennis die er is samenvatten
• Lezer info geven
• Juiste (=morele) weg tonen: moreel-didactisch

Spectatoriale tijdschriften 

• Didactisch/moralistisch:  opvoeden en laten zien wat hoort
• Wetenschap/beeldende kunst/literatuur/opvoedkunde/ omgangsvormen
• Eenvoudige stijl: burgers moesten opgevoed worden

Waarom was de taal in tijdschriften eenvoudig?

Spectatoriale tijdschriften: Justus van Effen 

• In Nederland: Justus van Effen
• Richt in 1731 De Hollandsche Spectator op
• Bestreed Hollands chauvinisme
• Bestreed calvinistisch verzet, toneel en 

ander vermaak

• Streed voor gebruik van Nederlands ipv Frans

Er zijn drie soorten tijdschriften. Welke zien we niet in de 18e eeuw?

1. spectatoriale tijdschriften
2. geleerdentijdschriften
3. religieuze tijdschriften
4. satirische tijdschriften

Het imaginaire reisverhaal

• Een reisverhaal dat nooit heeft plaatsgevonden
• Episch-didactisch
• Doel: auteur kon in de bezochte landen laten zien wat volgens hem wel of niet goed was

Het imaginaire reisverhaal

• Satire:  aanval op een systeem door het belachelijk te maken
• Utopie: de reiziger komt terecht in een ideale wereld (bijv. zonder armoede/onderdrukking)
• Robinsonade: persoon overleeft afgezonderd: met gebruik van de rede kan de mens alles overwinnen

Robinsonades passen goed in de 18 eeuw omdat:

1. men met rede moest zien te overleven
2. men graag over de toekomst las
3. men zag hoe de ideale wereld eruitzag
4. het een ideaalbeeld van de maatschappij gaf

De roman: nieuwe vorm

• Personages staan centraal:  de gebeurtenissen hebben als doel de persoon te beschrijven -> beschrijving van karakter en/of ontwikkeling
• Realistischer (dan bijv. imaginaire reisverhalen): meer tijd- en omgeving beschrijvingen

De roman: nieuwe vorm

• Wolff en Deken:  Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart -> de eerste Nederlandse roman
• Briefroman: karakter van de brievenschrijvers duidelijk
• Sara Burgerhart: bedoeld als les voor meisjes: pas op!

Wat moesten de lezers leren van Sara Burgerhart?

Kinderliteratuur

• Optimisme: mens in wezen goed (-> tabula rasa)
• John Locke
• Belang van onderwijs: kennis verschaffen

Kinderliteratuur

• In Nederland: Hiëronymus van Alphen
• Proeve van kleine gedichten voor kinderen: eerste literatuur voor kinderen
• Geschreven vanuit het kind -> hoofdpersoon
• Kinderlijke taal
• Begrijpelijke onderwerpen (bijv. spelen)

Belangrijkste punten Verlichting:

• Filosofie en wetenschap: zelf denken, rationalisme, empirisme
• Politiek en maatschappij: van adel en kerk naar burger, rechten en individu
• Kunst en letteren: Kunst is leerbaar, onderwijzend doel, burgerlijk, moralistisch

Aan de slag

• Lees de paragrafen  24, 25, 26 en 27

• Maak de bijbehorende opdrachten: 26.1, 26.2 + tussentoets + eindtoets
• Klaar? Lees door in Reize door het Aapenland

• Huiswerk voor volgende les! (alle opdrachten inleveren via classroom)