DO - Westerse samenleving (tot ca. 750) Wat veranderde er op het culturele domein?

• Geschiedenis
• Secundair onderwijs

De vroege middeleeuwen

In de laatste eewen van de klassieke oudheid migreerden de Germanen in grote groepen naar West- en Zuid-Europa. Daar vermengden ze zich met de Romeinse en oorspronkelijke bevolking. Zo ontstond in de overgang tussen de klassieke oudheid en de middeleeuwen een samenleving met kenmerken van verschillende groepen en periode. In deze lesson-up focusssen we op het culturele domein, met name de religie.

De vroege middeleeuwen

De Franken* kozen in West-Europa voor het christendom, toch verdween hun oude natuurreligie* niet helemaal.

 
*De Franken zijn een Germaanse stam en ze geloofden in meerdere   goden (polytheïsme). 

*Een natuurreligie of natuurgodsdienst is een religie die vooral op natuurverschijnselen, zoals donder, bliksem, regen, wind en vuur is gebaseerd en die krachten van de natuur aanbidt.

Deze hadden allerlei heiligdommen in de natuur, zoals heilige bomen, menhirs en steencirkels. Natuurreligie wordt ook wel  heidense of oude religie genoemd.

• Freya is godin van de landbouw
• Donar  (Thor is de Noorse naam) is god van de donder
• Wodan is de oppergod van de 

De vroege middeleeuwen

Deze hadden allerlei heiligdommen in de natuur, zoals heilige bomen, menhirs en steencirkels. Natuurreligie wordt ook wel  heidense of oude religie genoemd.

Voorbeelden van goden:

• Freya is godin van de landbouw en vruchtbaarheid.
• Donar  (Thor is de Noorse naam) is god van de donder.
• Wodan is de oppergod en god van de jacht.

DO: Wat veranderde er op het culturele domein?

Je kiest uit twee routes:

Route 1: Over magie en heiligen

Route 2: Over een koning met lange haren

Route 1

Over magie en heiligen

Deze bol werd gevonden in het graf van een vrouw uit de elite uit de 7de eeuw. Met de kostbare materialen toonden de vrouw en de familie die haar begroef, dat ze rijk was.

Vrouwen droegen dit soort bollen aan hun gordel of aan een ketting. Wellicht waren het vruchtbaarheidsamuletten, aangezien ze worden gevonden in graven van vrouwen van vruchtbare leeftijd.

Minder kostbare versies van deze bollen zijn ook in andere graven van Frankische vrouwen aangetroffen. De bevestiging was dan vaak van een minder duur materiaal zoals zilver of ijzer. Niet enkel vrouwen die behoorden tot de elite bezaten dus kristallen hangers.

De bol is van bergkristal, gevat in een gouden montuur. Net als goud is bergkristal een kostbaar materiaal. Aan bergkristal werden magische krachten toegeschreven.

Leg uit waarom de glazen bol een vorm van magie en dus continuïteit met de oude natuurreligie inhoudt.

Spreuk uit een gebedenboek van de abdij Fulda (9e-10e eeuw) in het Oudhoogduits:

Phol ende uuodan

uuorun zi holza

du uuart demo balderes uolon

sin uuoz birenkict(2)

thu bguol en sinhtgunt

sunna era suister

thu biguol en friia

uolla era suister

thu biguol en uuodan,

so he uuola conda

sese benrenki

sose bluotrenki

sose lidirenki

ben zi bena

bluot zi bluoda

lid zi geliden

Vertaling

Phol* en Wodan*reden naar het bos.

Toen raakte de voet van het veulen van Balder*/de god

gewond.
Toen zong Sinhtgunt* toe hem (nl. de voet), Sunna* haar zuster;

Toen zong Frija* to hem, Volla* haar zuster;

Toen zong Wonda* to hem, zoals hij goed kon.

Als botkwetsuur,

als bloedkwetsuur,

als ledemaatkwetsuur:

bot tot bot,

bloed tot bloed,

lid tot ledematen.

als gelijmd laten ze zijn.

*Germaanse goden en mythologische figuren

Ook in Scandinavië werden dergelijke

paardenspreuken opgetekend. Niet

verwonderlijk, want hier bleef het geloof

in de Germaanse mythologie het langst

bestaan.

Schotse  spreuk 19de eeuw (Nederlandse vertaling)

De Heer (Jezus) reed uit en het veulen verwondde zich;

Hij (Jezus) tilde het op en zette het recht,

zette gewricht tegen gewricht,

bot tegen bot,

en pees tegen pees,

Genees in de naam van de Heilige Geest!

Gelijkaardige spreuken werden elders in Noord - en West-Europa opgetekend.

Wodan geneest Balders paard, Emil Doepler, 1905

In de loop van de 19de eeuw verenigden verschillende kleinere Duitstalige staten zich in een bondgenootschap, hetgeen uiteindelijk in 1871 leidde tot een eengemaakt Duits Keizerrijk. De Duitse taal verbond de inwoners van het nieuwe land.
Ook geschiedenis werd ingezet al een middel om de Duitsers een eenheidsgevoel te geven. historici toonden interesse voor de geschiedenis van de Germanen, die als voorouders van de Duitsers werden beschouwd. In deze context werden vanaf het laatste kwart van de 19de eeuw het Germaanse verleden en mythologie een populair thema in de Duitse kunst. Hier schilderde de Duitser Emil Doepler in 1905 het verhaal van de paardenspreuk.

Duid de foute zin aan.

1. Mensen voelen zich verbonden als ze denken dat ze een gemeenschappelijk verleden hebben.
2. Het schilderij is een primaire bron om de Germaanse mythologie te onderzoeken.
3. Kunstuitingen werden in de 19e eeuw ingezet om de inwoners van landen die nog niet lang bestonden een groter samenhorigheidsgevoel te geven.

Germaanse magische praktijken bestonden                                    met christelijke magische praktijken.

Sleep de woorden in de zin. 

Het gedicht over het helen van de paardenbreuk toont aan dat: 

Elementen van de oude natuurreligie werden                           gechristianiseerd.

gelijktijdig

wel

niet

ongelijktijdig

Het geloof in relieken en de spreuk uit het manuscript stammen uit dezelfde periode.

De Schotse spreuk is gebaseerd op de Germaanse spreuk, maar de goden zijn vervangen door Jezus en de Heilige geest.

Bij de opgraving van twee reliekkisten in de Sint-Catharinakerk in Maaseik zijn de restanten van twaalf mensen ontdekt, samen met textiel, geitenkeutels en een pruimenpit. Volgens de onderzoekers bestaat de kans dat enkele van die restanten toebehoren aan de heiligen Harlindis en Relindis:"Meestal wijst reliekenonderzoek uit dat de heilige in kwestie niet in de kist aanwezig is. Dan zijn de resten vaak veel recenter of niet ouder. Maar omdat de geitenkeutels en de pruimenpit uit de 8ste eeuw stammen, is dit wel mogelijk. Als we die voorwerpen niet hadden dan wisten we niet dat de botten terug opgegraven zijn in de 8ste eeuw en de twee heilige vrouwen dus toen al vereerd werden." (Bron: naar De Standaard, 24 november 2016

Leg uit waarom de verering van relieken een vorm van magie en dus continuïteit met de oude natuurreligie inhoudt.

Op de website

https://www.codexeyckensis.be/ kan je

het 8ste-eeuwse manuscript van de

Codex Eyckensis doorbladeren.

In 721 bouwde de Frankische edelman Adalhard een houten kerkje met klooster voor zijn dochters Harlindis en Relindis. Ze werden door de missionarissen Wilibrordus en Bonifatius, die actief waren in de christianisatie van West-Europa, tot abdis gewijd. In de biografie van Harlindis en Relindis lezen we dat zij o.a. een evangelieboek maakten om hun medezusters te onderwijzen in het geloof. Daarom ligt het voor de hand om te denken dat zij de Codex Eyckensis hebben geschreven maar onderzoek wijst uit dat de auteur een monnik uit de abdij van Echternach is. De zussen zijn heilige verklaard in de negende eeuw.

Toen werd hun biografie geschreven en niewe stenen kerk geboudw. De gelovigen konden vanaf dan 'hun' heiligen en de kostbare voorwerpen die ze hadden achtergelaten bezoeken. De Codex Eyckensis werd dus heilig en diende om de bevolking met de evangelie te laen kennismaken.
in 1388 vond de eerste processie of religieuze optocht tussen Aldeneik en Masseik plaats, waarbij men onderweg de relieken toonde, die vanaf de 16e eeuw weren overgebracht naar Maaseik. Vanaf 1871 gaat de processie uit om de 25 jaar  tot op vandaag. (Bron: naar www.codexeyckensis.be)

Duid de foute zin aan.

1. Op basis van archeologisch onderzoek wordt de historische beeldvorming over de verering van Herlindis en Relindis aangevuld.
2. Niet alle informatie in biografieën van heiligen is steeds historisch correct.
3. De verering van de heiligen Harlindis en Relindis tijdens de vroege middeleeuwen is een voorbeeld van verandering in vergelijking met de hedendaagse periode.
4. De christianisatie werd bevorderd door missionarissen, de bouw van kloosters en kerken den het kopiëren van religieuze teksten.

Wat was het doel van biografieën van heiligen?

Sleep de correcte woorden in de zin.

De Christianisatie van West-Europa betekende een                                                             op het vlak van religieuze gebruiken.

breuk

geleidelijke verandering

Besluit route 1

Elementen van het ouder Germaanse polytheïsme en magie, bleven nog lange tijd bestaan of werden gechristianiseerd. De verering van heiligen en hun relieken wijst op verandering, maar was ook een vorm van magie en continuïteit.

Route 2

Over een koning met lange haren

Doel: boek schrijven voor een breed publiek.

Bron: naar Luit van der Tuuk, De Franken in België en Nederland,

Ombiboek, 2016

Luit van der Tuuk is als historicus gespecialiseerd in vroegmiddeleeuwse geschiedenis. Hij paste voor het schrijven van zijn boek de historische methode toe op een grote verzameling van verschillende soorten historische bronnen en werken. Zijn doel is een geschiedenis te schetsen over de koningen van de vroege middeleeuwen die o.a. heersten over het gebied dat vandaag

België en Nederland is. Hij wilde een vlot leesbaar boek schrijven dat toegankelijk is voor een breed publiek.

Volgens Gregorius van Tours zou Clovis zich onder invloed van zijn vrouw Chrodegildis hebben bekeerd tot het katholicisme. Na de dood van haar man stichtte ze verscheidende kerken en kloosters. Het ligt echter meer voor de hand dat Clovis uit eigenbelang het christendom – en in het bijzonder het katholicisme – is gaan aanhangen. Hij verkleinde zo de kloof met zijn katholieke Gallo-Romeinse onderdanen door zoveel mogelijk hun gebruiken en gewoonten, dus ook hun godsdienst,

over te nemen. Bisschop Avitus van Vienne moedigde de koning aan het katholieke geloof onder overwonnen volkeren te verspreiden, een oproep die werd gehoord door Clovis. Zijn veroveringen werden door de Kerk als een strijd tegen het arianisme bejubeld. Voortaan zouden het Frankische bestuur en de katholieke Kerk hand in hand gaan.

Wat is het perspectief op het motief van de doop van Clovis in de voorgaande bron:

1. politiek
2. religieus

In deze bron wordt er nl. toenadering gezocht tot:

Wat is de mate van betrouwbaarheid voor de voorgaande bron: (1 minst - 5 meest betrouwbaar)

1

2

3

4

5

Waarom koos je hiervoor?

Waarom is deze bron waardevol?

De lange haardracht van Frankische

koningen valt af te leiden uit munten

met hun beeltenis. Andere mannen

mochten alleen het haar tot boven

schouderlengte dragen en moesten het

wellicht samenbinden. Frankische

koningen ontleenden hun gezag aan hun

baard en lange, loshangende haren. De

haren afscheren was dan ook een

belangrijke vernedering, die symbool

stond voor het ontdoen van de

koninklijke waardigheid en macht. Zo

liet Clovis enkele Frankische vorstelijke

concurrenten kaalscheren. Eeuwen later

paste de Frankische hofmeier Pepijn de

Korte dezelfde tactiek toe op de laatste

Merovingische vorst, om zijn staatsgreep

meer kracht bij te zetten. 

Sleep de juiste woorden op de juiste plaats.

De schoolplaat is een                                    bron. De maker is                     expert in vroegmiddeleeuwse geschiedenis want toen werd er niet gedoopt met een schaaltje water, maar werd de gedoopte helemaal ondergedompeld. 

De functie van de schoolplaat is                                            .

primaire

secundaire

een

geen

informeren

overtuigen

De bekering van Clovis tot het katholicisme.

Doel: via het verleden de toekomst begrijpen

Bron: naar Gregrorius van Tours, Geschiedenis van de Franken, 6de eeuw

*verwijzing naar een Germaanse stam waarbij de Germaanse en niet-christelijke achtergrond van Clovis wordt benadrukt

Gregorius van Tours werd geboren in 537 en was bisschop van Tours van 573 tot aan zijn dood circa 594. Hij maakte deel uit van de Frankische elite. Voor de beschrijving van de doop van de Frankische koning Clovis op het einde van de 5de eeuw, baseerde hij zich op oudere geschreven bronnen waarvan de meeste vandaag niet meer bestaan. Ook gebruikte hij vaak onbetrouwbare mondelinge bronnen en stelde hij zich partijdig op. In zijn Tien boeken van Historiën beschrijft hij de geschiedenis van de Franken. Door over het verleden te schrijven, probeert hij om inzicht in de toekomst te krijgen. Zijn werk is een van de

weinige bronnen over de vroege geschiedenis van de Franken. ‘Daarop liet de koningin de heilige Remigius, de [katholieke] bisschop van Reims, roepen en smeekte hem dat hij de koning het woord van het God zou brengen. De bisschop ontbood hem in het geheim bij zich en begon hem te overtuigen dat hij in de ware God moest geloven en dat hij zich zou afkeren van de goden die hem noch de anderen konden helpen. Hij antwoordde echter: “Ik zou graag naar u luisteren, heilige vader, maar het volk, dat aan mij onderdanig is, duldt niet dat ik hun god de rug toekeer. Maar kijk, ik ga met hen spreken zoals u met mij sprak.” Toen Clovis bij zijn volgelingen kwam riepen deze, nog voordat hij zijn mond had opengedaan (inderdaad de goddelijke macht was hem voor geweest): “Wij verlaten onze sterfelijke goden, genadige koning, en wij zijn bereid om de onsterfelijke god van Remigius te volgen.” Dit werd aan de bisschop gemeld en die gaf, erg blij, het bevel het doopselbad voor te bereiden. Als de koning voor de doop naar voor trad, sprak de heilige tot hem met overtuigingskracht: “Buig uw nek, Sicamber*, vereer wat gij vervolgd hebt en vervolg wat gij vereerd hebt.” Meer dan 3000 mannen uit zijn gevolg lieten zich dopen.

Wat is het perspectief op het motief van de doop van Clovis in bron 5:

1. politiek
2. religieus

In voorgaande bron is er sprake van beïnvloeding door:

Wat is de mate van betrouwbaarheid voor de voorgaande bron: (1 minst - 5 meest betrouwbaar)

1

2

3

4

5

Waarom koos je hiervoor?

Waarom is deze bron waardevol?

Sleep de juiste woorden in de zin.

De bekering van Clovis gebeurde                                        met die van de Frankische elite.

De overgang van de Franken en het polytheïsme naar het monotheïsme is een voorbeeld van                                 .

gelijktijdig

ongelijktijdig

continuïteit

verandering

Duid de foute zin aan.

1. De Frankische adel bekleedde hoge posities in de Kerk en had een actieve rol in de uitbouw van kloosters.
2. In de overgangsperiode tussen de klassieke oudheid en de vroege middeleeuwen bestonden er concurrerende stromingen in het christendom.
3. Tot aan de doop van Clovis was het katholicisme niet aanwezig in West-Europa.
4. De bekeringsijver van bisschoppen en missionarissen leidde tot een verspreiding van het katholicisme bij de West-Europese bevolking.

De Gallo-Romeinen en de vrouw van Clovis waren katholiek. (cfr. Keizer Constantijn)

Besluit route 2:

De veroveringen van Clovis (politiek domein) leidden tot een verspreiding van het katholicisme (culturele domein) in West-Europa.

Wat ontdekken archeologen over de vroegmiddeleeuwse samenleving in graven?

Omdat er weinig schriftelijke bronnen uit de vroege middeleeuwen zijn, spelen materiële bronnen een belangrijke rol om een beeld van het verleden te krijgen. Onderzoek samen met de archeologen wat graven vertellen over de mensen die in deze periode leefden.

INDIVIDUEEL

Bestudeer de volgende bronnen over Merovingische* graven.

*De Merovingers waren een Frankische familie die regeerde over een gebied van het huidige Nederland, België, Luxemburg, Frankrijk en Duitsland (5e - 8e eeuw) (zie cursus)

Welke christelijke en niet-christelijke elementen vind je terug in het graf?

Waarop wijzen grafgiften die wellicht als doel hadden om te tonen dat de overledene geen christen was?

Annemarieke Willemsen is archeologe en expert in vroegmiddeleeuwse geschiedenis.

De begravingen geven een beeld van de idealen van deze tijd: mannen zijn in hun graf getypeerd als krijger, ruiter en feestvierder. Vrouwen worden voorgesteld als de baas over het huishouden, met hakmessen, sleutels en kistjes. ... Het inzicht dat de outfit van de dode niet die van de levende is, maakt het kijken naar grafgiften veel eenvoudiger. Een rijk uitgerust vrouwengraf kan een boodschap van haar man of kinderen zijn, het meegeven van 'volwassen' wapens aan een kind kan een wens van de ouders uitdrukken.  ... De vele wapens, die zijn meegegeven in vroegmiddeleeuwse graven, geven een beeld van mannen die continu aan het vechten zijn. ... In de realiteit was er slechts af en toe een strijd of oorlog, en was vechten voor de meeste mannen hooguit bijzaak. Hun brood verdienden ze als boer, visser, ambachtsman, koopman, muzikant. ... Vanaf de 8ste - 9de eeuw - afhankelijk van de regio - komen dergelijke grafgiften niet meer voor, hetgeen door historici wordt gezien als een teken dat de christianisatie na enkele eeuwen voltooid was. 

Op welke manier leveren graven uit het einde van de 8ste - 9de eeuw het bewijs dat de christianisatie in West-Europa voltooid was?

Besluit route 1 en 2

Op het culturele domein deed zich in West-Europa een belangrijke verandering voor. 

De Frankische koning Clovis bekeerde zich als eerste Germaanse heerser tot het katholicisme. Hij wilde hiermee aansluiting vinden bij de katholieke Gallo-Romeinen, waaronder de kerkelijke elite. Door zijn veroveringen werd West-Europa katholiek. Deze christianisatie was een proces van lange duur en werd ondersteund door de bekeringsijver van missionarissen en bisschoppen die kloosters bouwden.  
Nieuwe religieuze praktijken, zoals verering van heiligen en hun relieken, vonden ingang. (verandering) Tegelijk bleven elementen van het oude Germaanse polytheïsme en magie bestaan of werden ze gechristianiseerd.  (continuïteit)

Rhune steen - zie je de invloeden van beide godsdiensten?

Besluit 3

Er zijn weinig primaire geschreven bronnen uit de overgangseeuwen tussen de klassieke oudheid en de vroeg middeleeuwen. Daarom gebruiken wetenschappers grafgiften en andere materiële bronnen om te onderzoeken hoe de samenleving en het dagelijkse leven waren georganiseerd. Daaruit is een zekere continuïteit af te leiden: net als in de periode ervoor kende West-Europa een patriarchale en agrarische samenleving met een geldeconomie waarin ook ambachten werden beoefend en handel werd gedreven. Uit de graven blijkt dat de christianisatie geleidelijk verliep. Wapens in graven getuigen van een krijgerscultuur. Toch was geweld niet de voornaamste doodsoorzaak. Er waren zeker statusverschillen in de bevolking, maar de ongelijkheid was vrij beperkt. Mensen uit de vroege middeleeuwen leefden gemiddeld niet lang en vrouwen leefden minder lang dan mannen.

een synoniem voor landbouwsamenleving

iets of iemand christelijk maken

een geestelijke die in opdracht van de Kerk zoveel mogelijk mensen bekeert tot het christendom

een overblijfsel van een heilige dat vereerd wordt om hulp te krijgen

agrarische samenleving

christianisatie

missionaris

reliek