Gebouw

• Aardrijkskunde
• Basisschool
• Groep 5,6

Erfgoed les

Kunst/geschiedenis

Groep 5/6

Kerndoel 56: De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed. 

Werkvormen: 

- Mindmap

- Quiz

Deze les kun je op twee manieren doen. Wanneer je geen beschikking hebt tot IPads, kun je de vragen klassikaal met de leerlingen bij langs gaan. Ook de mindmap kun jij als leerkracht invullen wanneer de leerlingen mondeling antwoord geven. 

Ik had wel beschikking tot IPads en de leerlingen konden met hun iPad meedoen met de les. Zo konden zij de mindmap invullen en vragen beantwoorden via hun iPad. 

Vragen stellen als: 

- Wat is de naam van dit gebouw? (Antwoord = Crackstate)

- Wat zie je? Wat valt op aan het gebouw?

Crackstate

Doel: Voorkennis ophalen van de vorige les. Wat weten de leerlingen nog over het gebouw Crackstate. 

Als leerkracht vragen naar wat de leerlingen zelf nog weten bij wat ze hebben opgeschreven. 

Volgende punten zijn naar voren gekomen in de vorige les: 

Crackstate werd in 1648 gebouwd, in opdracht van Johannes Sytzes Crack. Het werd gebouwd op een plek waar al een state uit 1608 stond, deze is vermoedelijk gebouwd door zijn voorvader. Crackstate is vernoemd naar de familie die het pand bewoonde.

Johannes Sytzes Crack was een grietman uit Aengwirden. Een grietman was het bestuurlijke hoofd van een grietenij, de voorloper van de gemeenten. Crackstate werd heel lang bewoond door de familie Crack tot 1833. In 1851 kwam de gemeentewet en werden de grietenijen opgeheven en vervangen door gemeenten. Een grietman zou je dus eigenlijk een burgemeester kunnen noemen.

Crackstate werd gebouwd op een plek waar al een state uit 1608 stond. In 1890 werd een gevangenis gebouwd. Meer dan een eeuw diende het pand als gerechtsgebouw en als huis van arrest. (Gevangenis). Tijdens de tweede wereldoorlog heeft het pand vooral gediend als gevangenis en zijn er helaas mensen omgekomen. In de eerste oorlogsjaren werkt er Nederland personeel in de gevangenis en is er nog contact mogelijk met de buitenwereld. Op 3 september 1944 pleegt de Friese illegaliteit een overval op de gevangenis om twee bekende Friesen te bevrijden. Dit waren 2 mannen die veel wisten over de Friese verzetsgroepen. Wanneer zij zouden opgeven zouden er veel adresgegevens vrijkomen wat voor de Duitsers gunstig kon zijn. De overval was een succes en de mannen werden bevrijd. In 1945 werden andere 60 gevangenen bevrijd. In 1973 werd de gevangenis afgebroken.

Sinds 1952 is Crackstate al een deel van het gemeentehuis. De trouwzaal bevindt zich in het voormalige woonhuis van de familie Crack.

De voornaamste reden van de bouw van Crackstate is status, pronkzucht, ijdelheid.

De familie Crack over wie ik het gister had zijn ooit begonnen als eenvoudige veenbazen = toen waren ze ondergeschikten. Toen in 1551 de veencompagnie werd gestart zijn ze opgeklommen tot rijke verveners. Later werden ze grietman dat ze heel lang zijn geweest.

Kasteel

Veel mensen denken dat Crackstate ooit een kasteel is geweest. 

Vragen aan de leerlingen: 

- Waar denk je aan bij het woord kasteel? 

Nadat zijn buurman en concurrent grietman van Schoterlan in 1640 Oenemaste had laten bouwen, kon Johannes niet achterblijven. Kosten noch moeite werden gespaard om een gebouw dat in omvang, hoogte en uitstraling dat van zijn buurman overtrof.

Anders dan Oenemastate is Crackstate in de loop der eeuwen nauwelijks veranderd.

Is Crackstate ooit een kasteel geweest? Nee dat is niet zo.

Het gebouw dateert namelijk niet uit de middeleeuwen (Wanneer waren de middeleeuwen, 1500 na Chr), het was niet omgracht en niet verdedigbaar, om slecht enkele kenmerken van een middeleeuws kasteel te noemen. Hoe het wel genoemd kan worden is een edelmanshuis. Dit kan omdat Crackstate door enige opeenvolgende geslachten van de voorname familie Crack bewoond. 

Qua bouwstijl behoort Crackstate tot de Noord-Nederlandse Barok. In Amsterdam en omgeving zijn nog een aantal gebouwen te vinden uit de bouwtijd van Crackstate met opvallende overeenkomsten.

Barok = is een stijl waaronder ook een bouwstijl. Wordt veel versierd, licht en donker.

De voorgevel is ruim een eeuw witgepleisterd, met witte kalk bestreken (Uitleggen wat dit betekent. Het is gladgestreken dus er zijn geen versieringen meer te zien, dit is te vinden in de literatuur). En pas in de eerste helft van de vorige eeuw weer teruggebracht naar zijn oorspronkelijke stijl. 

De voorgevel is opgetrokken in rode steen, terwijl de zij- en achtergevels (aanwijzen welke je hier bedoeld) zijn opgetrokken in goedkopere gele steen. De koepel is pas in de jaren 60 van de vorige eeuw aangebracht.

Het achterdeel van het huis is gedekt door twee evenwijdige zadeldaken (Wat wordt bedoeld met zadeldak?), waarvoor in 1660 een brede voorbouw werd gezet. Bijzonder is dat het bestek van het oude en nieuwe gebouw bewaard is gebleven. Hierin werd vermeld welke onderdelen opnieuw gebruikt moesten worden zoals de blauwe leijen waarmee het dak belegd was in de negentiende eeuw vervangen door gegolfde blauw geglazuurde dakpannen van de lokale dakpannenfabriek. 

Johannes Crack en zijn vrouw Ansck van Lyclema van beiden zijn in de voorgevel twee borstbeelden aangebracht en hangen binnen hun geschilderde afbeeldingen, waren dus opdrachtgevers. Het echtpaar liet fundamenten van een door de oom Hypolitus gebouwd huis Crackstate verrijzen. Koepeltje is bijzonder. Waarschijnlijk deed het dienst als uitkijkpost om de landenrijen rondom de state in de gaten te houden. In 1962 werd een beiaard van 37 klokken in de koepel geplaatst. In 1985 is dit gecontroleerd en zijn er 17 klokken vervangen. Het klokkenspel kan handmatig als door mechanisch bespeeld worden.

In het nieuwe gebouw zitten delen van de oude state verwerkt.

Het middengedeelte van de topgevel is versierd met festoenen en klauwstukken. Het huis is ontworpen door Willem de zoon van een Amsterdamse bouwkundige. De raadzaal werd in de 18e eeuw verbouwd. Deze zaal is nu nog steeds geheeld intact. In 1976 werd het gerestaureerd. De brug over de gracht werd omstreeks 1770 aangelegd. Het hek dat je nu ziet komt pas uit begin van de 19e eeuw.

In 1952 is het pand een gemeentehuis en deze is verbonden met het monumentale pand (de voorkant) dit dient nu als trouwzaal. De trouwzaal is in 2018 opnieuw netjes gemaakt. 

Bij de verhalen worden verschillende afbeeldingen laten zien. Daarnaast kun je ondersteunen door veel dingen aan te wijzen. Hierdoor weten de leerlingen wat je nou precies van de afbeelding bedoeld.  

Wat was Crackstate eerst?

1. Gerechtsgebouw
2. Gevangenis
3. Grietenij
4. Gemeente

De leerlingen kunnen meedoen met de quiz. Hier wordt de informatie verwerkt die ze net te horen hebben gekregen. 

Wanneer een vraag fout wordt beantwoord kun je als leerkracht het juiste antwoord nog een keer toelichten. 

Er zijn ook vragen die over les 1 gaan. Hieronder vind je informatie over les 1:

Crackstate werd in 1648 gebouwd, in opdracht van Johannes Sytzes Crack. Het werd gebouwd op een plek waar al een state uit 1608 stond, deze is vermoedelijk gebouwd door zijn voorvader. Crackstate is vernoemd naar de familie die het pand bewoonde.

Johannes Sytzes Crack was een grietman uit Aengwirden. Een grietman was het bestuurlijke hoofd van een grietenij, de voorloper van de gemeenten. Crackstate werd heel lang bewoond door de familie Crack tot 1833. In 1851 kwam de gemeentewet en werden de grietenijen opgeheven en vervangen door gemeenten. Een grietman zou je dus eigenlijk een burgemeester kunnen noemen.

Crackstate werd gebouwd op een plek waar al een state uit 1608 stond. In 1890 werd een gevangenis gebouwd. Meer dan een eeuw diende het pand als gerechtsgebouw en als huis van arrest. (Gevangenis). Tijdens de tweede wereldoorlog heeft het pand vooral gediend als gevangenis en zijn er helaas mensen omgekomen. In de eerste oorlogsjaren werkt er Nederland personeel in de gevangenis en is er nog contact mogelijk met de buitenwereld. Op 3 september 1944 pleegt de Friese illegaliteit een overval op de gevangenis om twee bekende Friesen te bevrijden. Dit waren 2 mannen die veel wisten over de Friese verzetsgroepen. Wanneer zij zouden opgeven zouden er veel adresgegevens vrijkomen wat voor de Duitsers gunstig kon zijn. De overval was een succes en de mannen werden bevrijd. In 1945 werden andere 60 gevangenen bevrijd. In 1973 werd de gevangenis afgebroken.

Sinds 1952 is Crackstate al een deel van het gemeentehuis. De trouwzaal bevindt zich in het voormalige woonhuis van de familie Crack.

Hoeveel gevangenen zijn er bevrijd uit de gevangenis

Wat is een ander woord voor Grietman?

1. Bestuurslid
2. Meester
3. Burgemeester

Welk plaatje hoort bij welk getal?

1754

1908

2022

Hoeveel klokken heeft de koepel?

Hoe heette het gebouw van zijn buurman?

Waarvoor wordt het gebouw nu gebruikt?

Wat heb je geleerd?