De Enka (les informatie groep 8)

• Mens & Maatschappij
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 1

Inleiding (deel 1)

Misschien woon je er vlakbij, fiets je er regelmatig langs of heb je het ooit gezien toen je met de trein vanaf Ede-Wageningen richting Arnhem ging. De ENKA in Ede is voor veel mensen een bekende plek. Wat veel mensen niet weten, is dat de ENKA rond het jaar 1928 de grootste fabriek van Nederland was. Er werkten toen meer dan 5.000 mensen in deze fabriek.

De ENKA was een fabriek die kunstvezels produceerde. Met kunstvezels kan je uiteindelijk textiel (kleren) maken of andere producten zoals zeemdoeken (om de ramen te wassen). De naam ENKA staat voor Nederlandse
Kunstzijdefabriek. De uitspraak van de letters NK leverde de afkorting eNKa op. De fabriek was bijna 80 jaar erg belangrijk voor Ede omdat het veel heeft gecreëerd: in de eerste plaats heel veel banen, maar ook woonwijken, scholen en verenigingen. In 2002 werd de ENKA gesloten omdat de kosten te hoog werden.

Inleiding (deel 2)

De ENKA
heeft veel betekend voor Ede. Daarom vonden mensen het in 2002 erg jammer als de hele fabriek gesloopt zou worden. Als je de ENKA volledig sloopt, verdwijnt niet alleen de fabriek, maar ook de geschiedenis van de ENKA. Nieuwe bewoners
van Ede zullen namelijk niet snel weten wat de ENKA was als deze geschiedenis onzichtbaar is. Daarom is besloten om bepaalde delen van de fabriek te laten staan. De ENKA werd hierdoor erfgoed. Met erfgoed bedoelen we de sporen uit het
verleden die we in het heden (nu) zichtbaar willen houden. Een soort ‘geheugen van Ede’. Erfgoed ontstaat nooit uit zichzelf, maar wordt door mensen in stand gemaakt en behouden.

De eindopdracht

Op het voormalige terrein van de ENKA wordt nu een woonwijk gebouwd. Het zou mooi zijn als mensen die deze woonwijk betreden, kunnen lezen wat voor verleden dit gebied heeft. Je gaat een informatiebord ontwerpen waar het verhaal van de ENKA duidelijk zichtbaar wordt. Meer informatie over deze eindopdracht, vind je verderop.

Om erachter te komen wat belangrijke informatie is voor op het informatiebord, ga je eerst een aantal opdrachten maken. Vul de antwoorden van deze opdrachten in op het antwoordblad dat je krijgt uitgereikt.

Veel plezier en succes!

Hoofdstuk 1: De oprichting

De heer J.C. Hartogs (rechts op de foto) is de oprichter van de ENKA fabriek. Al in 1913 opende hij een fabriek in Arnhem. Toen deze fabriek veel winst maakte, besloot J.C. Hartogs om een tweede fabriek te openen. Dat werd de ENKA in Ede. Deze fabriek was vier keer zo groot als de fabriek in Arnhem.

De vraag is:waarom besloot meneer Hartogs om de tweede fabriek niet in Arnhem maar in Ede te bouwen?

Opdracht bij hoofdstuk 1

OPDRACHT 1

Bekijk het filmpje op de volgende dia. 

Geef daarna antwoord op de vraag:
Waarom besloot meneer Hartogs de ENKA fabriek in Ede te bouwen?

Hoofdstuk 2: De beginjaren

In 1922 wordt de fabriek gebouwd. De fabriek in Ede groeit als kool. Op het hoogtepunt werken er 5000 mensen bij ENKA. De ENKA is op dat moment de grootste werkgever van Nederland.

Om alle werknemers te huisvesten, werden er in Ede-Zuid ruim 300 huizen gebouwd.

Opdracht bij hoofdstuk 2

Hiernaast zie je een plaatje van wat huizen aan het Poortplein in Ede, die speciaal gebouwd zijn voor de werknemers van de ENKA.

Hoe ver is dit ongeveer van Het Streek?

Hoofdstuk 3: Tussen begin en eind

De winsten van de fabriek waren aanvankelijk zeer hoog, maar door economische crisis en Tweede Wereldoorlog ging het steeds slechter.

Eén van de beroemdste producten was de ENKA-spons.

De jaren zeventig verlopen rampzalig; er worden grote verliezen geleden.

In de periode van 1985 tot 1992 wordt een uitstekend rendement behaald.

Opdracht bij hoofdstuk 3

Bekijk stukje film op de volgende dia.

Beantwoord daarna de volgende vragen:

- Wat was de oorzaak van het ‘begin van het einde’ in de jaren '60?

- Waarom was er nog een opleving in de jaren ’80?

Hoofdstuk 4: Zorg voor arbeiders (deel 1)

Er werd een, zeker voor Ede, zeer groot fabriekscomplex gebouwd. In 1922 werd de fabriek geopend en een jaar later
werkten er al meer dan duizend mensen. Het kleine dorp Ede had echter niet zoveel arbeiders. Daarom werden arbeiders uit andere regio's naar Ede vervoerd met trein en bussen. De ENKA had een eigen busmaatschappij, de E.V.A. genoemd; in 1928 de grootste bedrijfs-busmaatschappij van Nederland!

Vanaf de jaren zestig nam de ENKA werknemers uit landen als Spanje en Turkije aan. Dit droeg bij aan de multiculturele samenleving in Ede.

Hoofdstuk 4: Zorg voor arbeiders (deel 2)

Op de plek waar nu 'De Fietser' zit, zat vroeger een zwembad wat oorspronkelijk is gebouwd voor de arbeiders van de ENKA, het ENKA-bad. Hiernaast zie je een (oud) plaatje hiervan.

Hoofdstuk 4: Zorg voor arbeiders (deel 3)

De Enka had ook een eigen bedrijfsblad: de Spindop. Waarschijnlijk het eerste bedrijfsblad in Nederland.

Het winkelcentrum vlakbij het Enka terrein herinnert hier nog aan. Er staat een kunstwerk van een ‘spindop’. De spindop is een onmisbaar onderdeel bij de productie van viscosegarens.

Opdracht bij hoofdstuk 4

Bekijk stukje film op de volgende dia.

Noem drie zaken die ervoor zorgden dat de werknemers ‘tevreden’ waren buiten het
werk om.

Hoofdstuk 5: Eind jaren negentig

In de jaren negentig van de vorige eeuw kreeg het bedrijf het steeds moeilijker. De ENKA fabriek sloot in 2003.

Opdracht bij hoofdstuk 5

Om meer te weten te komen over de situatie van ENKA in de jaren negentig, zijn krantenartikelen uit die tijd erg handig. Ga naar de website http://www.delpher.nl/nl/kranten/  Op deze website kan je kranten uit het verleden bekijken.

Stap 1: Typ bij zoeken  'ENKA Ede'

Stap 2: Vink links bij periode ‘20e eeuw’ aan

Stap 3: Vink links bij periode ‘1990-1999’ aan

Stap 4:  Kies één of twee (of drie) krantenartikel(len) uit waar wordt gesproken over de staking

van werknemers van de Enka in 1991.

Stap 5: Geef antwoord op de volgende vraag: wat was de belangrijkste reden voor deze
staking?

Hoofdstuk 6: Sluiting

De ENKA fabriek sloot in 2003. Op het oorspronkelijke ENKA terrein is sinds 2011 een woonwijk gebouwd.

Opdracht bij hoofdstuk 6

Zoek op internet op:

- Welke monumentale panden zijn blijven staan op het ENKA-terrein?

Noem er tenminste drie.

- Wat is hun huidige functie?

De Eindopdracht

Je gaat een informatiebord maken voor bij de ingang van het huidige Enka terrein. Je doet dit in groepjes van 3 á 4 personen. Je hebt hiervoor de tijd tot 16.00 uur.
 Voor wie?
Mensen die er (willen) wonen of geïnteresseerden die naar dit gebied komen en er meer van willen weten.
Vereisten:

- Je bord moet ter grootte zijn van het beschrijfbare paneel dat je krijgt.

-  Op de ene kant van het bord vertel je het verhaal over het verleden (bouw, opkomst, ondergang) van de Enka. Op de andere kant geef je aan hoe het terrein er in de toekomst uit kan zien (het is nu al een woonwijk, maar hoe komt men straks aan energie, is er ruimte voor natuur, opvang van water bij harde buien, is er (stads)landbouw en wat blijft er  zichtbaar van de oude fabriek. Let er op dat de bezoeker geen zin heeft om een heel lang verhaal te lezen! Dus denk aan korte tekstjes, tekeningen, plaatjes.

- Het moet worden ‘opgeleukt’ door plaatjes.

 Wat kun /mag je gebruiken?

- Je krijgt (maar) één paneel van de begeleiding.

-  Je kunt alle A4-tjes krijgen die je wil. Gebruik deze om schetsjes/ kladversies e.d. te maken, want je krijgt maar één paneel.

- De begeleiding heeft aantal foto’s klaarliggen die je kunt gebruiken.

-
Elk groepje krijgt aantal stiften en lijm.