Verlichting

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Lesdoelen

Aan het einde van de les ken je de (literatuur)historische context van de verlichting.

De Verlichting

Wat weet je al over de Verlichting?

De Verlichting was een cultureel-filosofische en intellectuele stroming in Europa die ruwweg samenviel met...

1. de 16e eeuw
2. de 15e eeuw
3. de 17e eeuw
4. de 18e eeuw

De verlichting was van:

1. 1400-1500
2. 1500-1600
3. 1600-1700
4. 1700-1800

Wat is de verlichting?

1. Uitvinding van de straatlantaarns
2. Steeds meer uitvindingen waarbij kennis belangrijker werd dan geloof
3. Steeds meer uitvindingen die het geloof helpen de bijbel te verklaren
4. Het schrijven van een nieuwe vertaling van de bijbel

In de verlichting staat:

1. ratio/rede centraal
2. geloof centraal
3. natuur centraal
4. spiritualiteit centraal

In de tijd van de verlichting mocht én moest alles kritisch bekeken worden. Wat kwam als gevolg hiervan onder vuur te liggen?

1. Het koningschap
2. De kerk
3. De staat
4. Het geloof

Waarom heet de Verlichting zo?

De eeuw van de rede

Reactie op het dogmatische autoriteitsgeloof

Modernisering van de samenleving: 

individualisering

emancipatie (feminisme)

secularisering 

globalisering

mensenrechten 

De eeuw van de rede

Durf te denken 

(Kant 1724-1804)

Politiek en economie 

- Trias politica: (Montesquieu 1689-1755) scheiding uitvoerende, wetgevende en rechterlijke macht

- Liberalisme: (Adam Smith 1723-1790) weinig overheidsbemoeienis met economie, marktmechanisme 

- Opvoeding: (Rousseau 1712-1778)belangrijk Verlichtingsthema 

Koffiehuizen en leestafels

Koffiehuizen en leestafels

• Plek om te converseren en te lezen.
• Nieuwe boeken, pamfletten, tijdschriften, nieuwtjes en actuele kwesties werden besproken.
• Kranten waren de belangrijkste bronnen voor binnen- en buitenland nieuws.

Planetarium: een typisch 'product' van de verlichting.

Planetarium van nu

Encyclopedie

• Om nieuwe kennis te verspreiden. Bood overzicht.
• Alles wat je kan bedenken, staat erin: werking muizenval tot beleggen.
• Bijzonder: grote aandacht voor beroepen en ambachten t.o.v. de hogere standen.
• Samenstellers van de encyclopedie: 'Het volk maakt eigenlijk de geschiedenis.

Toneel

- In de 18e eeuw minder waardering voor religieuze stukken

- Burgerlijk treurspel: vorsten en bijbelse personen moeten op het toneel plaatsmaken voor het leed van de gewone burger

- Meestal vertaald uit het Duits of Frans

- Bevatten altijd een les waaruit men kon leren hoe men een beter, verlichter mens kon worden:  over deugden als sociale gelijkheid, redelijkheid en liefde tussen ouders en kinderen. 

Betje Wolff en Aagje Deken

De schrijfsters Betje Wolff (1738-1804) en Aagje Deken (1741-1804) ontmoeten elkaar voor het eerst in 1776. Beide vrouwen schrijven dan al jaren. Zij leren elkaar beter kennen en worden al snel hartsvriendinnen. Na het overlijden van Wolffs’ man, gaan Betje en Aagje samenwonen. Zij vormen een onafscheidelijk schrijversduo.

1.

Beroepsschrijfsters

In hun meest productieve periode schrijven Betje Wolff en Aagje Deken 140 pagina’s per maand. Zij verdienen met de verkoop van de boeken en gedichten genoeg om van het schrijven hun beroep te maken.

2

In deze dia: 

-informatiebutton 1: Betje Wolff en Aagje Deken

-informatiebutton 2: Beroepsschrijfsters

Doel:
informeren

Sara Burgerhart

De Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart geeft de 18e-eeuwse lezer een inkijkje in de gevoelens van Sara Burgerhart, een jonge, verlichte vrouw. Haar zoektocht naar geluk en liefde is herkenbaar en spreekt veel mensen aan.

4

De betekenis van de briefroman

De brief is in de 18e eeuw wat e-mail en social media vandaag de dag zijn: één van de belangrijkste communicatiemiddelen voor jong en oud. Wolff en Deken borduren voort op de populariteit van de brief: ze schrijven een roman die bestaat uit brieven die de personages naar elkaar schrijven.

3.

In deze dia:

-informatiebutton 3: SB: de vorm

-informatiebutton 4: De betekenis van de briefroman

Doel:

-informeren over vorm en inhoud SB

Deze informatie is later bruikbaar om verbanden te leggen, bijv. waarom de briefroman bij de Verlichting past. 

‘Gebruik je eigen verstand!’

Wat de schrijfsters met het verhaal duidelijk willen maken is dat het goed is om over alles zelfstandig na te denken. Daarbij is het belangrijk om te luisteren naar kennis en adviezen van verstandige mensen. Dit vormt het recept om een verstandige, verlichte burger te worden.

6.

In deze dia:

-informatiebutton 6: 'Gebruik je eigen verstand!'

Na de vorm en de inhoud globaal te hebben behandeld, wordt hier meer specifiek ingegaan op de inhoud van de briefroman. Daarbij wordt duidelijk gemaakt waarom de briefroman bij de stroming van de Verlichting past. 

Doel:

-kennis verwerven

Lommerlust en het succes

De Nederlandse burgers smullen ervan om te lezen over hoe de jonge Sara op zoek gaat naar geluk en liefde. De briefroman wordt meteen na publicatie een groot succes. Uit heel het land komen mensen naar ‘Lommerlust’, het buitenhuis van Wolff en Deken in Beverwijk. De fans proberen een glimp op te vangen van de schrijfsters, die in hun tuinhuisje het “Riete Kluisje” bezig zijn met het schrijven van boeken en gedichten.

7.

In deze dia:

-informatiebutton 7: Lommerlust en het succes 

Doel:

-informeren en amuseren

De Verlichting

‘Beste vriendin!

Ik moet het herhalen: het bevalt me helemaal niet dat je je overal en altijd met de heer Jacob Brunier vertoont. Wat moeten de mensen toch van je denken? Het beste is nog dit: dat je je keuze al bepaald hebt. Zou je wel willen, Saartje, dat men je voor sukkel houdt? Want dat moet een meisje wel zijn dat omgaat met zo’n onbeduidende jongmens, als al die Bruniers zijn? Een opmerking nog: pas op dat de stroom van wereldse vermaken niet al te sterk aanzwelt. Een springvloed, Saartje, kan zeer veel schade veroorzaken en je kan erop rekenen dat die je in zijn bruisende vaart niet weg zal voeren van de afgrond waarlangs je zo luchtig trippelt!

Altijd je vriendin, A. Willis’

Brief 46: Mejuffrouw Anna Willis aan mejuffrouw Sara Burgerhart

Dit een brief uit Sara Burgerhart. Er kan eventueel een vraag over gesteld worden zoals welke boodschap wordt gegeven door de schrijfster van de brief of waar deze brief precies over zal gaan.

De betekenis en eventuele koppeling aan de Verlichting kunnen worden toegelicht door de docent (eventueel met vragen) samen met de leerlingen.

Crisis in de Republiek

In de tweede helft van de 18e eeuw gaat het slecht met de economie en het bestuur van de Nederlandse Republiek. In deze jaren hebben steeds minder inwoners werk en de armoede neemt toe. De regering doet weinig om dit te veranderen.

9.

De patriottenbeweging

In de Nederlandse Republiek ontstaat een zogenaamde ‘patriottenbeweging’. De patriotten zijn een groep kritische burgers die het niet eens zijn met het beleid van stadhouder Willem V. 

Betje Wolff en Aagje Deken sluiten zich ook aan bij de patriotten. In hun gedichten en literaire werken uiten zij regelmatig kritiek op ouderwetse denkbeelden over allerlei onderwerpen, zoals bestuur en geloof.

10.

Verlichting

De 18e eeuw wordt ‘de eeuw van de Verlichting’ genoemd vanwege de grote kennistoename en vooruitgang op allerlei gebieden zoals de wetenschap. Steeds meer mensen vonden de wetenschap en het gezonde verstand belangrijk. Ze wilden zelf nadenken en onderzoeken wat echt waar is. Niet langer wilde iedereen zomaar doen wat de kerk en regering voorschreven.

8.

In deze dia:

-informatiebutton 8: De Verlichting

-informatiebutton 9: Crisis in de Republiek
-informatiebutton 10: De patriottenbeweging

In deze dia wordt context gegeven, hoe de situatie was in NL tijdens publicatie van SB.

Hier blijkt ook waarom BW en AD passen bij de Verlichting.

Religie en de briefroman

In de Nederlandse Republiek is elke inwoner vrij om zijn eigen geloof te kiezen. Het geloof speelt ook een belangrijke rol in Sara Burgerhart. Betje Wolff en Aagje Deken willen het lezerspubliek laten inzien dat de voorschriften uit de Bijbel niet blind hoeven worden gevolgd. Daarom wordt de lezer aangespoord zelf na te denken over het geloof en hier een eigen weg in te vinden.

11.

In deze dia:

-informatiebutton 11: Religie in Nederland en de briefroman

Vrouwelijke schrijfsters

Een andere 18de eeuwse schrijfster is Belle van Zuylen (1740-1805), afkomstig uit een rijke adellijke familie. Zij wil met haar verlichte teksten vrouwen aan het denken zetten over hun positie in de samenleving, die niet gelijk was ten opzichte van de man.

Haar bekendste uitspraak is: ‘Ik heb geen talent voor ondergeschiktheid.’

13.

In deze dia extra informatie om te benoemen dat niet enkel Wolff en Deken vrouwelijke schrijfster waren uit die tijd.

Literatuur

- in eerste instantie ook vaak didactisch: biedt lezers nieuwe rationele ideeën en opvattingen  

- nieuwe genres:

1. kinderliteratuur
2. imaginaire reisverhalen

    Imaginair reisverhaal

Sentimentalisme

      Rijnvis Feith

Sentimentalisme

(over)gevoeligheid

Julia van Rhijnvis Feith (1783)

thema's: dood, onsterfelijkheid, nacht en eenzaamheid

Juist omdat de liefde de mens tot God kan brengen, krijgt zij in het werk van Rhijnvis Feith zo veel aandacht.

De Verlichting

Achttiende-eeuws toneel

Moedertaal voor het vaderland

De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart

Rhijnvis Feith

Jeugdliteratuur in de 18e eeuw

Literatuur en de koloniën

Kinderliteratuur 

Kinderboeken / kinderliteratuur 

- Hieronymus van Alphen

- Proeve van Kleine Gedigten voor Kinderen (1778)

- studie-ijver, oprechtheid en gehoorzaamheid, relatie ouder-kind --> onderwerpen in gedichten

- ik-fguur / geen moeilijk taalgebruik / deugd centraal / rijm 

Niet eerder echte boeken voor kinderen.

Er waren wel een soort van jeugdboeken, maar dat waren bewerkingen van boeken voor volwassenen (ridderverhalen). 

Van Alphen schreef de gedichten aanvankelijk anoniem. Na succes uit de anonimiteit gestapt. 

2. Imaginair reisverhaal

In tegenstelling tot eerdere reisverhalen denkbeeldig

Utopisch

Literatuur

- Nieuwe genres:

1. kinderliteratuur
2. imaginair reisverhaal

Literatuur

- Nieuwe genres:

1. kinderliteratuur
2. imaginair reisverhaal
3. spectatoriaal tijdschrift: behandelt allerlei vraagstukken op het gebied van godsdienst, politiek, literatuur etc.

0

De Verlichting

Achttiende-eeuws toneel

Moedertaal voor het vaderland

De historie van mejuffrouw Sara Burgerhart

Rhijnvis Feith

Jeugdliteratuur in de 18e eeuw

Literatuur en de koloniën

Boekenlijst verlichting (W27)

1. H. van Alphen - Kleine gedigten voor kinderen - 1 punt
2. R. Feith - Julia - 2 punten
3. H. C. Poot - Minnezangen - 1 punt
4. E. M. Post - Het land, in brieven - 2 punten
5. B. Wolff en A. Deken - Sara Burgerhart - 2 punten
6. B. van Zuylen - Cecile - 1 punt

De Verlichting wordt eind 18e eeuw opgevolgd door de....

1. Renaissance
2. Epiek
3. Naturalisme
4. Romantiek

Verlichting

Romantiek

rationalisme

Sentimentaliteit

Optimisme

individu

pessimisme

de maatschappij

Welke van onderstaande termen horen alle drie bij de Verlichting?

1. theocentrisme, classicisme, modernisme
2. liberalisme, optimisme, tolerantie
3. existentialisme, empirisme, feodalisme
4. purisme, aforisme, antropocentrisme

is een......

1. imaginair reisverhaal en utopie
2. utopie en realistische roman
3. imaginair reisverhaal en robinsonade
4. utopie en robinsonade

Verlichting: opvoedkunde 

Opvoedkunde

• Verlichtingsfilosofen waren optimistisch. Zij dachten dat mensen opgevoed konden worden. 
• Speciale aandacht voor kinderen: zij waren onbeschreven blaadjes en konden nog gevormd worden tot rationeel denkende, verantwoordelijke burgers.

Wat was het doel van literatuur uit de verlichting?

1. De lezer vermaken.
2. De lezer iets leren.
3. De lezer versterken in zijn geloof.
4. De lezer een fantasiewereld tonen.