Men gaat er vanuit dat de aardkorst dun is geworden, doordat onder die hotspots zich een
convectiestroom bevindt van extra warm materiaal (een mantelpluim), wat de aardkorst van onderaf doet smelten. Doordat de aardkorst op deze plaatsen erg dun is, kan de magma zich gemakkelijk een weg banen door de aardkorst en zich verzamelen in de magmakamer. Uiteindelijk wordt de druk in de magmakamer zo groot dat er een uitbarsting plaats vindt.
Omdat tektonische platen bewegen, terwijl de convectiestroming op dezelfde plaats blijft, zal de vulkaan op een gegeven moment buiten het bereik van de warme convectiestroom komen. Hierdoor gaan alle vulkanen veroorzaakt door hotspots, uiteindelijk dood. Tektonische platen die over hotspots bewegen, worden gekenmerkt door rechte ketens van vulkanen, die ouder zijn naarmate de verder van de hotspot liggen. De Hawaï-eilanden zijn zo waarschijnlijk gevormd.
Bij hotspots komen vaak schildvulkanen voor.