Les 4: De rechtsstaat

• Maatschappijkunde
• Middelbare school
• vmbo k
• Leerjaar 4

WERK & MEDIA

Les X: Titel les

Maatschappijleer

HB3B

Les 4: De rechtsstaat

Maatschappijkunde Kader 4

2024-2025

CRIMINALITEIT

Leerdoelen

1.  Je kunt de vier kenmerken van een rechtsstaat noemen (R)
2. Je kent de uitgangspunten van het strafrecht (R)
   
   Kader: 
3. Je kunt de Trias Politica (scheiding der machten) uitleggen (I) 
4. Je kunt het begrip klassenjustitie omschrijven en herkennen (T)

Rechten en plichten

In een rechtsstaat heeft iedereen rechten en plichten. Een recht zegt wat je mag doen. Denk aan het stemrecht of de vrijheid van meningsuiting. Een plicht geeft aan wat je moet doen. Bijvoorbeeld de belastingplicht (je moet belasting betalen over je loon) of de leerplicht (tot je achttiende moet je naar school). 

Kenmerken van de rechtsstaat

De rechtsstaat heeft vier kenmerken: 

1. Alle burgers hebben grondrechten die zijn vastgelegd in de grondwet. 
2. De overheid moet zich aan de wet houden. In de wet staat bijvoorbeeld dat de politie jou alleen mag oppakken of fouilleren als je ergens van verdacht wordt.
3. De politieke macht is verdeeld (Trias Politica), zodat niet alle macht bij één persoon ligt.
4. Alle burgers zijn voor de wet gelijk. Volgens artikel 1 van de grondwet moet iedereen in gelijke gevallen gelijk worden behandeld. 

Meestal is een rechtsstaat ook een democratie. Burgers hebben invloed over de beslissingen van politici, bijvoorbeeld over nieuwe wetten, maatregelen en de grondrechten. 

Trias Politica

Een belangrijk kenmerk van de Nederlandse democratie is de Trias Politica, de scheiding van de macht in drie onderdelen. Om te voorkomen dat de overheid te veel invloed heeft, is de macht in drieën verdeeld:

• Wetgevende macht (stelt wetten vast waar burgers en de overheid zich aan moeten houden)
• Uitvoerende macht (zorgt ervoor dat wetten worden uitgevoerd en nageleefd) 
• Rechterlijke macht (beoordeelt of de overheid en burgers zich aan de wet houden en doet uitspraak in conflicten) 

De rechterlijke macht is altijd onpartijdig en onafhankelijk. De rechter hoeft zijn of haar uitspraken niet te verantwoorden aan de minister of de politiek. 

De rechtsstaat

Rechtsgelijkheid = alle burgers zijn voor de wet gelijk. De overheid moet zich ook aan de regels van de wet houden. 

Rechtsbescherming = de rechten van de burgers worden beschermd tegen machtsmisbruik van de overheid.

Rechtshandhaving = de overheid controleert of iedereen zich aan de wet houdt

Rechtszekerheid = de overheid mag iemand pas aanpakken als dat volgens een wet mag. De politie mag je niet een boete geven omdat je bijv. op een rode fiets rijdt. En je kan ook niet opgepakt worden zonder dat je te horen krijgt waarom. 

Uitgangspunten van het strafrecht

Het strafrecht gaat over alle regels over opsporing, berechting en straffen. Het strafrecht houdt zich aan een aantal regels: 

• Je mag alleen gestraft worden voor iets dat volgens de wet strafbaar is 
• Je hebt recht op een eerlijk proces met een onafhankelijke en onpartijdige rechter
• Je mag jezelf verdedigen (noodweer)
• Je bent niet strafbaar als je de wet overtreedt omdat je in een noodsituatie zit (overmacht)
• De rechter moet rekening houden met de achtergrond van de verdachte. Sommige mensen zijn bijvoorbeeld psychisch in de war. Zo iemand wordt ontoerekeningsvatbaar genoemd. 
• Op ieder delict staat een maximumstraf. De rechter mag geen hogere straf geven dan in het Wetboek van Strafrecht staat beschreven

Knelpunten in onze rechtsstaat

De overheid in een rechtsstaat moet de orde handhaven (rechtshandhaving), maar heeft ook de taak om onze rechten te beschermen (rechtsbescherming). Soms botsen deze taken met elkaar. 

Dan besluit een minister bijvoorbeeld tot veiligheidsmaatregelen waarmee tegelijkertijd de rechten van de burgers worden aangetast. Veiligheid en privacy kunnen dus met elkaar botsen, maar ook bijvoorbeeld vrijheid van meningsuiting en het discriminatieverbod. 

Het dilemma van de rechtsstaat gaat over deze spanning tussen rechtshandhaving en rechtsbescherming. 

Klassenjustitie

Klassenjustitie betekent dat mensen uit verschillende sociale klassen en uit verschillende etnische groepen verschillend behandeld worden. Voor deze ongelijke behandeling zijn verschillende oorzaken te noemen:

• politie, officieren van justitie en rechters kunnen vooroordelen hebben. Opsporing op basis van etnische groepen wordt ook wel etnisch profileren genoemd. 
• er is een grotere pakkans voor mensen uit lagere milieus en bepaalde etnische groepen. Winkeldiefstal is bijvoorbeeld makkelijker op te sporen dan fraude. 
• Criminele jongeren met een migratie-achtergrond worden naar verhouding zwaarder gestraft dan autochtone criminele jongeren. 
• Door verschillen in inkomen, opleiding, scholing en cultuur hebben niet alle verdachten gelijke mogelijkheden om hun belangen te verdedigen. 

Lezen

Examenkatern Criminaliteit (Essener) 

blz. 40-44

Zelfstandig werken

Examenkatern Criminaliteit (Essener)
Opdr. 13 t/m 20
blz. 46-49

Bespreken opdrachten blz. 46-47

Huiswerk voor volgende keer

Invullen: begrippen en samenvatting H4 (p. 50-51)

Begrippen H4

Rechtsstaat = 

Rechtshandhaving = 

Rechtsbescherming = 

Rechtszekerheid = 

Rechtsgelijkheid = 

Grondwet = 

Grondrechten = 

Trias Politica = 

Wetgevende macht = 

Uitvoerende macht = 

Rechterlijke macht = 

Onafhankelijke en onpartijdige rechter = 

Klassenjustitie =