Histoire de la littérature française - Fin de Siècle

Romantiek : 1800 - 1850 

Victor Hugo - lyrisch gedicht  (Demain dès l'aube uit de bundel Les Contemplations)

Victor Hugo - Le roman social (Les Misérables)

Victor Hugo - historische roman die zich afspeelt in de middeleeuwen (Notre-Dame de Paris = De klokkenluider van de Notre-Dame)

Kenmerken van de romantiek voor jezelf noteren! 

Realisme 1850-1870

Het realisme was een reactie op de romantiek (waarin persoonlijke gevoelens centraal stonden). 

De realisten wilden de werkelijkheid juist onderzoeken en nauwkeurig beschrijven. Nieuw was dat ze vooral het gedrag van de mensen uit de laagste sociale klasse van de maatschappij onderzochten. 

De Naturalisten gingen nog een stap verder. Zij zochten naar een verklaring voor het gedrag dat de realisten beschreven. 

Ze gingen uit van de theorie van het Determinisme dat menselijk gedrag wordt bepaald door erfelijkheid, milieu en opvoeding.

Wie waren de belangrijkste schrijvers

Réalisme

• Stendhal - Le Rouge et le Noir
• Honoré de Balzac - Le Père Goriot
• Gustave Flaubert - Madame Bauvary

Naturalisme

• Émile Zola - La Bête humaine
• Jules et Edmond de Goncourt - Germinie Lacerteux
• Guy de Maupassant - La Parure

Je lot wordt bepaald door je afkomst

In het realisme probeert men de lezer te overtuigen van het feit dat de verhalen waar gebeurd zijn door de werkelijkheid zo nauwkeurig mogelijk te benaderen met behulp van extreem veel details. Gustave Flaubert wordt gezien als inspirator van het Naturalisme en Émile Zola als de stichter van deze stroming in de literatuur waarin de hoofdpersonen vaak een nerveus gestel hebben en hun eigenschappen erfelijk bepaald zijn (gepredetermineerd). De Naturalisten houden de mens niet verantwoordelijk voor zijn daden. Darwins evolutieleer en de opkomst van de psychoanalyse vormden de basis voor de opvattingen van de Naturalisten. 

La Parure (Contes du Jour et de la Nuit) 

Guy de Maupassant et le naturalisme

« C’était une de ces jolies et charmantes filles, nées, comme par une erreur du destin, dans une famille d’employés. Elle n’avait pas de dot, pas d’espérances, aucun moyen d’être connue, comprise, aimée, épousée par un homme riche et distingué; et elle se laissa marier avec un petit commis du ministère de l’instruction publique.

Elle fut simple ne pouvant être parée, mais malheureuse comme une déclassée; car les femmes n’ont point de caste ni de race, leur beauté, leur grâce et leur charme leur servant de naissance et de famille. Leur finesse native, leur instinct d’élégance, leur souplesse d’esprit, sont leur seule hiérarchie, et font des filles du peuple les égales des plus grandes dames.

Elle souffrait sans cesse, se sentant née pour toutes les délicatesses et tous les luxes. Elle souffrait de la pauvreté de son logement, de la misère des murs, de l’usure des sièges, de la laideur des étoffes.«

Émile Zola

Als Naturalist bij uitstek vond Zola dat de kunstenaar een wetenschapper was die een objectieve analyse van het menselijk bestaan moest geven. Het naturalisme in de literatuur zou volgens hem moeten zijn als gecontroleerde experimenten ("le roman expérimental") waarin de personages figureren als fenomenen. In deze tijd was het gebruikelijk om een persoon te beschrijven als onderdeel van de klassenmaatschappij.

De lezer moet zelf aan het werk

De verteller als gids voor de lezer verdwijnt met de intrede van het personaal perspectief als nieuw vertelperspectief. De auctoriële of alwetende verteller die de lezer aan de hand nam, goed van kwaad onderscheidde en de gebeurtenissen becommentarieerde, verdwijnt. Ook de optimistische afloop van het verhaal is niet langer gegarandeerd. De personages waren geen sociaalmaatschappelijke voorbeeldfiguren meer. De verhalen gingen over sloppenwijken, slonzen. prostituees, dronkaards en slaapkamers. Niet voor niets stonden de romans van Zola op de lijst van verboden lectuur. 

Fin de Siècle 1870-1890

• De ene uitvinding volgt de andere op (de industriële revolutie)
• Renovatie van Parijs onder het bewind van Napoleon  III is voltooid
• De bouw van de Eiffeltoren voor de wereldtentoonstelling van 1889 
• Le Symbolisme (Spleen) van Les Poètes Maudits met als belangrijkste vertegenwoordigers Rimbaud en Verlaine die hun inspiratie haalden uit het werk van Charles Baudelaire, wiens gedichten qua (traditionele) vorm en thematiek eigenlijk thuishoren in de Romantiek.
• Edmond Rostand met Cyrano de Bergerac 

 Fin de Siècle

• Onder intellectuelen en de Bourgeoisie (de klasse van de gegoede burgerij, de rijke industriëlen) lijden onder een  allesoverheersend gevoel van naderend onheil. Zij vrezen de ondergang van de moderne samenleving (angst voor het socialisme)
• Pessimisme, Weltschmertz (Spleen) 
• Décadentisme

De Vrede van Frankfurt (1871)

Met de Vrede van Frankfurt (1871) kwam er een einde aan de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871. De grenzen werden opnieuw getrokken en Frankrijk moest 5 miljard goudfrank betalen aan Duitsland. In Frankrijk bestond zeer veel weerzin tegen dit verdrag. Frankrijk verloor het industrieel belangrijke Elzas-Lotharingen. Het polariseerde het Franse beleid ten aanzien van Duitsland voor de komende 40 jaar. De herovering van Elzas-Lotharingen, de "verloren provincies", werd een obsessie kenmerkend voor het revanchisme, dat een van de krachtigste motieven vormde voor de betrokkenheid van Frankrijk in de Eerste Wereldoorlog.

La Grande Dépression 1873-1896

De wereldwijde economische (banken)crisis van 1873 die de geschiedenisboeken is ingegaan onder de naam Krach de Vienne luidde een periode van economische recessie in die tot 1896 zou aanhouden. In Frankrijk kwam daar nog het enorme bedrag aan goud bij dat na het Verdrag van Frankfurt aan Duitsland betaald moest worden.

Het Fin de Siècle-gevoel

Deze periode bracht mensen in grote verwarring door de diverse wetenschappelijke ontwikkelingen, die regelmatig in strijd waren met de bestaande orde. Zo was de evolutieleer van Darwin in strijd met de Bijbelse opvattingen, de opkomst van het socialisme bedreigde de macht van de bourgeoisie en de psychoanalyse van Freud  bewees dat de mens dingen in zich had, die hij liever ontkende. 

Door deze tegenstrijdigheden was er sprake van een ambivalente houding onder de burgerij. Men ging de nieuwe eeuw in met zowel verwachtingen als angst. 

Decadentisme

Decadentisme is een geestelijke stroming die in het laatste kwart van de negentiende eeuw vooral onder de ontwikkelden in West-Europa aanhang vond. Karakteristiek is de teleurstelling over de teloorgang van zekerheden, van verlies van duidelijkheid over de na te streven toekomst, maar ook van weerzin tegenover de blinde geldzucht van de burgerlijke maatschappij en het geloof dat de wetenschap en industrie alle problemen zullen oplossen. Kunst is een vrijplaats van die banale wereld. Uiterste schoonheid en zuiverheid moeten worden nagestreefd.

Spleen

Duidelijke uitgangspunten had deze in hoge mate uit zich bewust isolerende individuen bestaande stroming niet. Zij kenmerkt zich door negativiteit, Weltschmerz, 'spleen' (het woord dat Baudelaire hiervoor introduceerde), existentiële verveling (ennui), vermoeidheid, stuurloosheid, maar ook een provocatief zoeken naar schoonheid als enige uitweg uit de banale burgerlijkheid. Een zekere verwantschap met de periode van de Romantiek is onmiskenbaar aanwezig. Echter, de moderne tijd rukt op, vorm en inhoud krijgen een andere, vernieuwde invulling.

De wereldtentoonstellingen

De wereldtentoonstellingen werden het symbool van de vooruitgang. De Eiffeltoren werd gebouwd als toegangspoort voor de wereldtentoonstelling van 1889, honderd jaar na de bestorming van de Bastille.

https://youtu.be/7K4-aurPDn0

nieuws.heineken.nl

Le Symbolisme

Literaire stroming die de objectieve weergave van de werkelijkheid van het realisme en het naturalisme verwierp. In de poëzie werd door middel van zelfbedachte symbolen getracht in contact te komen met een hogere werkelijkheid achter de waarneembare wereld. De dichter suggereert meer dan hij rechtstreeks meedeelt

Taal-artistieke middelen werden in de dichtkunst tot aan de grens van de magische bezweringskracht gedreven. Metaforen en synesthesieën waren de meest geliefde-stijlmiddelen. 

Analogie met een hogere werkelijkheid

Poëzie was voor de symbolist niet in de eerste plaats de uitdrukking van de eigen gevoelens. In plaats daarvan moest het gedicht voeren tot het hogere of ‘het schone’, bijvoorbeeld door symbolen of door het taalgebruik.

Symbolisten gaan ervan uit dat de wereld weliswaar chaotisch en verwarrend is, maar dat er een hogere wereld is waarin er wel orde en eenheid heerst. Zo weerspiegelt alles op aarde, tot in het kleinste regendruppeltje, die andere wereld: het heeft daar, een analogie mee, een ‘correspondentie’, zoals de Franse dichter Baudelaire schreef.

Plato's ideeënleer

in een metafysische, alleen voor het denken toegankelijke wereld, bestaan oervormen van de concrete, in de alledaagse werkelijkheid waar te nemen dingen.

Deze ideeënleer vinden we terug bij de symbolisten die de werkelijkheid ook zien als een onvolmaakte afspiegeling van een volmaakte bovenwereld.

Allegorie van de grot

In de allegorie van de grot van Plato illustreert hij de ideeënleer door ons te vergelijken met gevangenen in een grot. De gevangenen zien schaduwen op de muur van de grot, die zij beschouwen als de echte werkelijkheid. De filosoof is de gevangene die voor het eerst voet zet buiten de grot en de echte wereld waarneemt. Vervolgens keert deze terug naar de grot en probeert zijn medegevangenen te overtuigen van het feit dat zij zich bedienen van schijnkennis. Dat wordt hem door zijn grotgenoten echter niet in dank afgenomen, vertelt Plato.

Les Parnassiens 

De dichters van Le Parnasse zetten zich vooral in de vorm af tegen de Romantiek en propageerden het principe van l'Art pour l'Art (kunst omwille van de kunst): alleen dat wat zonder enig nut is kan mooi zijn. Gestreefd werd naar een poëzie met een zuivere vormschoonheid, zonder morele preoccupatie.

De beweging had sterke invloed op de iets latere Poètes Maudits, met Charles Baudelaire, Paul Verlaine, Arthur Rimbaud en Stéphane Mallarmé als belangrijkste vertegenwoordigers.

Poètes Maudits

De poète maudit plaatste zich buiten de samenleving, spotte met normen en waarden van de burgerij, schopte heilige huisjes omver, ging zich te buiten aan seksuele uitspattingen, brak met vertrouwde, literaire technieken, gebruikte verdovende middelen, richtte zich kortom te gronde – en overleed jong. 

Baudelaire voldoet helemaal aan dit profiel. Zijn persoonlijke geschiedenis werd bepaald door drugsgebruik, grote armoede en schulden, onstuimig liefdesleven, ziekte (m.n. syfilis).

Les Fleurs du Mal de Baudelaire

Met de scandaleuze publicatie Les Fleurs du Mal (1857) luidde Baudelaire een nieuwe fase in van de poëzie. In 1857 verscheen de eerste uitgave van Les Fleurs du mal.  In het heersende burgerlijke tijdperk werden Baudelaires gedichten als té vrijmoedig en grensoverschrijdend gezien. Uiteindelijk werden zes gedichten uit de bundel verboden, omdat ze 'obscene of immorele uitdrukkingen bevatten' en 'kwetsend voor de eerbaarheid' zouden zijn. Pas in 1949 werd het verbod opgeheven.

Verlaine en Rimbaud

Verlaine en Rimbaud maken kennis met Les Parnassiens, maar keren zich ook weer van hen af. Ook deze club beschouwden ze als stoffig en oubollig. Ze protesteerden tegen de classicistische poëzie van de Parnassiens met pornografische en politieke verzen.’ (Paul Claes)

‘De naam die ze een plaats heeft opgeleverd in de culturele geschiedenis – “Les Zutistes” – was een belediging aan het adres van het hele idee van culturele geschiedenis. Ze zaten zo diep in de avant-garde dat het voor sommigen van hen onwaarschijnlijk leek dat ze ooit publiceerbaar werk zouden produceren.’ (Graham Robb)

Schunnige poëzie

Quelques beaux poèmes 

• La chanson d'automne uit Poèmes Saturniens de Paul Verlaine (1866)
• Le dormeur du val d'Arthur Rimbaud (1870) - gedicht dat hij op 16 jarige leeftijd schreef voordat hij Verlaine ontmoette over een slachtoffer van de Frans-Duitse oorlog.
• Élévation uit Les Fleurs du Mal de Charles Baudelaire

La Belle Époque 1890-1914

De Belle Époque beslaat de periode van 1890 tot aan de eerste wereldoorlog. Overlapt door de Fin de Siècle. De wereld verandert in rap tempo, op ieder denkbaar gebied. De eerste metrolijn wordt geopend in Parijs, arbeidersomstandigheden verbeteren (onder druk van het socialisme) met de invoering van het verbod op kinderarbeid,  

te lange werkdagen en de invoering van de leerplicht.

Les Fauves (Fauvisten) experimenteren in de schilderkunst (tot afgrijzen van het establishment) met felle en ongemengde kleuren. Vormregels worden steeds meer losgelaten.

Een periode van welvaart en stabiliteit

De economie groeit en bloeit weer (opkomst van de automobiel-industrie) en in politiek opzicht is het rustig. Het Second Empire (het tweede keizerrijk van Napoleon III) heeft plaatsgemaakt voor de Derde Republiek. Om een beeld te krijgen van het leven en straatbeeld in de Belle Époque kun je deze uitzending bekijken:

https://youtu.be/ixX2Hg9AeDs

Entre Réalisme et Modernisme

De Moderne tijd (le Modernisme) begint op het moment dat de Eerste Wereldoorlog uitbreekt. De periode van de Belle Époque zit tussen Réalisme en Modernisme in. Het verschil met de periode van de Fin de Siècle is dat het vertrouwen in de politiek, de economie en de vooruitgang is hersteld en het pessimisme en het Décadentisme van de Fin de Siècle plaats hebben gemaakt voor optimisme.

Parijs centrum van de wereld

Avant-garde kunstenaars leefden zich uit en experimenteerden erop los. Geweigerd door de jury van de Parijse Salon exposeerden zij in de Salon des Refusés (Salon voor geweigerde kunstenaars en kunstwerken). De Parijse Salon was de belangrijkste Franse kunsttentoonstelling. De jury die bepaalde welke werken daar tentoongesteld werden, hield er de traditionele smaak van de École de Beaux Arts op na. 

Veranderende positie van vrouwen

Tot aan de Eerste Wereldoorlog is Frankrijk een mannenmaatschappij. Vrouwen hebben geen rechten. Ze mogen niet werken, niet stemmen en geen bankrekening openen/eigen geld hebben. Tijdens de Eerste Wereldoorlog komt hier verandering in. Omdat de mannen massaal naar het front trokken, verschenen vrouwen in rollen en jobs die ze nooit eerder hadden uitgeoefend. Die veranderingen waren niet blijvend. Na de oorlog werden veel vrouwen ontslagen uit de jobs die ze tijdens de oorlog hadden ingenomen. De overheid (en vaak ook de vakbonden!) wilde liefst geen werkloosheid voor de miljoenen mannen die het leger verlieten.

Vrouwenliefde bij 

Renée Vivien

À la Belle-Epoque, on utilisait le terme de « cosmopolitisme » pour qualifier les amours lesbiennes.

Colette

https://nl.wikipedia.org/wiki/Colette_(schrijfster)

Colette en Renée Vivien kenden elkaar en hebben mogelijk een affaire gehad. Er was echter geen sprake van liefde. In Le Pur et l'impur  (Colette, 1932) komt Renée Vivien er bekaaid af. 

Haar leefstijl noch haar poëzie kunnen op de goedkeuring van Colette rekenen.

Marcel Proust 1871-1922

À la Recherche du temps perdu  

Een zevendelige romancyclus waarvan 'du côté de chez Swann'  het eerste deel vormt

De verteller is een overgevoelige jongeman, geboren in een rijke familie op het einde van de 19de eeuw, die schrijver wil worden. Aangetrokken door de schijn van de aristocratie en de idyllische vakantieplekjes buiten de stad ontdekt hij naarmate hij opgroeit ook de wereld, de liefde en de homoseksualiteit. Door ziekte en oorlog raakt hij van de wereld afgesloten en beseft hij hoe leeg zijn mondaine aspiraties wel waren en hoe hij door zijn aanleg voor het schrijverschap de verloren tijd vast kan leggen. 

Onderzoek naar de psyche van de mens (geïnspireerd door de psychoanalyse van Freud) en de werking van herinneringen vormen de rode draad in de romancyclus. 

De mens Marcel Proust

Bij het verschijnen van het laatste deel van À la recherche du temps perdu in 1927 belichaamde de schrijver een wereld die niet meer bestond. De rijkdom en het snobisme die men hem toeschreef en die men hem vóór de oorlog nog had kwalijk genomen, begonnen nu in zijn voordeel te werken. Prousts excentriciteit werd interessant gevonden en maakte indruk. Zo had hij de gewoonte uitsluitend 's avonds en 's nachts te leven. Hij begaf zich dan in de uitgaanswereld of schreef in zijn beroemde met kurk beklede kamer aan zijn boek, rechtop in bed gezeten, ondertussen gekweld door de astma waaraan hij in 1922 zou overlijden.  

Zijn magnum opus

À la recherche du temps perdu is een autobiografisch getint verhaal. Niet alleen zijn eigen herinneringen worden beschreven. Ook ontmoetingen en waarnemingen doen een wereld aan herinneringen en verhalen ontstaan. Zijn hoofdwerk is niet alleen een analyse van het leven van Proust. Het brengt ook een relaas van een bepaalde tijdsperiode met name de belle époque, waarover de auteur in het laatste deel van de reeks geconfronteerd werd met de teloorgang van deze vooroorlogse periode. Gepubliceerd tussen 1913 en 1927 zorgde dit werk ervoor dat Proust gerekend wordt tot de grootste romanschrijvers van de twintigste eeuw.

Le moi profond de Proust

Marcel Proust maakt onderscheid tussen een ‘maatschappelijk ik’ en een ‘diep ik’ (le moi profond) of het 'ware ik'. 

Degene die met ‘ik’ wordt aangeduid, is het maatschappelijke ik dat zijn tijd ‘verdoet’ met hopeloze liefdes, mondaine genoegens en overpeinzingen over een gemankeerd schrijverschap. Het is ook degene die dit leven achteraf vertelt en analyseert. 

Aan het slot van de roman wordt dit onderscheid opgeheven, de protagonist ontdekt eindelijk ‘zijn diepe ik’, waarvan hij in de loop van zijn leven zo nu en dan, in de vorm van toevallige (‘onwillekeurige’) herinneringen, slechts onbegrepen glimpen heeft opgevangen; hij valt samen met de verteller, en wordt de auteur van zijn eigen geschiedenis of staat op het punt dat te worden.

vergankelijkheid versus geluk

Proust voert strijd tegen de vergetelheid. 

Wat we vergeten is als een voorafbeelding van de totale vergetelheid van de dood. 

Daarom zijn herinneringen zo belangrijk voor hem en het fundament onder het hele werk. Herinneringen zijn niet het product van onze intelligentie aldus Proust, maar worden opgewekt uit een sluimerend bewustzijn via geur en smaak. Het herbeleven van fijne herinneringen creëert geluksmomenten die eruit bestaan dat men voor een ogenblik het besef van de eigen sterfelijkheid vergeet.

Le Grand Meaulnes (1913)

Ook in dit boek is vergankelijkheid het centrale thema.

De grote Meaulnes, de vrijgevochten, boerse schooljongen, hervindt na lang zoeken zijn geliefde Yvonne de Galais, ooit eerder ontmoet tijdens een verblijf op een geheimzinnig, vervallen landgoed, en trouwt met haar. "Maar kan het verleden terugkeren?" luidt een sleutelzin. Het paradijselijke geluk houdt geen stand en een tragedie kondigt zich aan. Treurnis om de vergankelheid van de jeugd. Het poetisch realisme van deze klassieke roman vormt een hecht fundament, dat zin geeft aan het grote avontuur: de zwerftocht van Meaulnes, het feest in het landhuis en de daaruit voortvloeiende dromen en daden. Bovendien brengt de scherpte van het decor het land, de mensen en voorwerpen van toen dichtbij de huidige lezer.