3.2 Nederland en Europa

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 2

De Gouden Eeuw

H3.2 Nederland en Europa

Lesdoel

Aan het eind van deze les kun je:

• hoe de economie bloeide in Nederland in de 17de eeuw
• welke plaats de handelaren in de economie
• hoe Nederlandse steden groeiden
• hoe regels voor oorlogen ontstonden
• hoe Nederland oorlog voerde met omringende landen

De stadhouder en de raadspensionaris

Na de dood van stadhouder Willem II in 1650, moest Willem III nog geboren worden. Regenten gebruikten dit moment om de macht van de Oranjes te minderen. In een bijzondere vergadering van de Staten-Generaal (de Grote Vergadering) werd afgesproken om geen nieuwe stadhouder te benoemen.

Johan de Witt werd raadpensionaris.

Willem II van Oranje, prins van Oranje en graaf van Nassau was stadhouder en legeraanvoerder van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden tussen 1647 en 1650. 

Na de dood van stadhouder Willem II in 1650, moest Willem III nog geboren worden. Regenten gebruikten dit moment om de macht van de Oranjes te minderen. In een bijzondere vergadering van de Staten-Generaal (de Grote Vergadering) werd afgesproken om geen nieuwe stadhouder te benoemen. - Dirck van Delen, Grote Vergadering 1651, Rijksmuseum Amsterdam

Johan de Witt werd de belangrijkste bestuurder in dit Eerste Stadhouderloze tijdperk

Johan de Witt 

Raadspensionaris van 1650 tot aan het Rampjaar (1672).

Onder zijn leiding groeide de Republiek uit tot een internationale grootmacht met als gevolg drie handelsoorlogen met Engeland en uiteindelijk een Franse aanval.  

Regering waarbij de macht van de vorst door niets wordt beperkt

Hoogste dienaar van een staat, lid van een regering

Regering van een kleine groep bevoorrechte personen

Overheidsbestuurder

Staten

Tijd zonder stadhouder

Absolutisme

Minister

Oligarchie

Regent

Bestuur van een gewest

Stadhouderloos tijdperk

Staten-Generaal

Legeraanvoerder

Voorzitter Hollandse Staten

Raadspensionaris

Stadhouder

Vertegenwoordigers 7 gewesten

Noem de zeven gewesten die bestonden in de Republiek

Noem drie middelen van bestaan.

De Gouden Eeuw

In de zeventiende eeuw beleefde de Republiek 'gouden' tijden. Er werd veel gehandeld en heel veel geld verdiend. Wetenschap en kunst floreert. Amsterdam is het centrum van de wereld...

 

Met handel, nijverheid, landbouw en visserij werd zo veel geld verdiend dat de Republiek het rijkste land van Europa werd:

De Gouden Eeuw. 

Hoe wordt de Republiek rijk? (1)

• 1568-1648: Tachtigjarige oorlog (Nederlandse Opstand)

• Oorlog is in principe slecht voor de handel, maar de oorlog werd vooral in de Zuidelijke Nederlanden uitgevochten (huidige België). Holland en Zeeland bloeien juist op.

• Haven van Antwerpen werd afgesloten: handelsschepen wijken uit naar Amsterdam

De Gouden Eeuw

Hoe wordt de Republiek rijk? (2)

• Nederland heeft niet heel veel producten/grondstoffen

• Daarom worden producten uit heel Europa gehaald. Vooral graan uit de Oostzee. 

• Amsterdam wordt de stapelmarkt.

• Amsterdam wordt één grote marktplaats voor Europese producenten

Oostzeehandel

Fluitschip uit Holland

Meer dan de helft van de schepen die door de Sont voeren kwamen uit Holland (de Republiek). De Hollanders gebruikten een fluitschip: een schip met een brede buik (groot ruim) dat als met een paar bemanningsleden gevaren kon worden.

Kronborg

Kasteel Kronborg ligt in Denemarken. Vanuit dit kasteel werd in naam van de Deense koning tol geheven voor de Sontdoorvaart naar de Oostzee.

Sont

De Sont is de zeestraat tussen Denemarken en Zweden. Het land dat beide overs van de Sont in bezit heeft beheerst de toegang tot de Oostzee (en tot de graanvoorraden). 

Helsingborg (S)

De stad Helsingborg aan de Sont ligt in Zweden. Vanuit deze stad kun je Denemarken en kasteel Kronborg zien.

Tol

Alle schepen die tussen Denemarken en Zweden voeren, voeren door de Sont. Hier moesten ze tol betalen aan de Deense koning. Iedere tolbetaling werd in een register opgeschreven. Verreweg de meeste schepen die dit deden waren Nederlands. 

Welke producten?

• Graan, hout en teer vanuit de Oostzee
• Wijn, zuidvruchten en zout uit Zuid-Europa
• Wol uit Engeland
• Specerijen uit Azië (Oost-Indië)
• Suiker en tabak uit Amerika (West-Indië)
• Boter, kaas en vlees van de Nederlandse boeren

Stapelmarkt

Amsterdam wordt het handelscentrum van Europa

Handel

Kapitalisme = geld investeren om zoveel mogelijk winst te maken.

Handelskapitalisme = het economisch systeem waarbij kooplieden zich bezighouden met handel én nijverheid en een deel van de winst weer in hun onderneming investeren. 

Doel:

• Winst maken
  
• Handel uitbreiden 

Amsterdam

(de Dam)

Het paleis op de Dam was het stadhuis van Amsterdam in de Gouden eeuw. 

Dit is de waag. Hier werden goederen gewogen. 

Mensen van over de héle wereld kwamen naar Amsterdam om te handelen.

De Beurs

Amsterdamse kooplieden ontmoetten elkaar sinds het midden van de 16e eeuw al op vaste tijden en op vaste plaatsen. Op den duur waren er zoveel kooplieden dat zij een eigen gebouw eisten. 

De beurs had een zuilengalerij waarbij iedere zuil genummerd was. Elke tak van handel had zo zijn eigen zuil.

Gekochte goederen werden niet direct doorverkocht, maar werden opgeslagen in pakhuizen. De kooplieden wachtten tot een koper die de hoogste prijs wilde betalen.

Bijvoorbeeld: een koopman slaat graan op en wacht tot er een hongersnood uitbreekt. De uitgehongerde mensen zijn bereid om het meest te betalen.

De Amsterdamse Beurs vanaf het Rokin op de prent van C.J. Visscher uit 1612

De beurs na de uitbreiding van 1668 met links de nieuwe galerij die op de brug was gebouwd, en aan de buitenkant het Mercuriusbeeld: Job Berckheyde, De oude beurs van Amsterdam, circa 1670, Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam

Nijverheid

• Ook de nijverheid in Nederland profiteert van de stapelmarkt. 
  
• Veel kooplieden hielden zich zowel met de handel als met de nijverheid bezig

• Leiden: textiel
• Amsterdam: koffie, suiker, diamant 

Landbouw

• De landbouw was zeker een bron van welvaart. 
• Dankzij de graaginvoer konden boeren zich focussen op de productie van andere producten, die dan vervolgens verkocht konden worden in de steden (extra geld in het laatje).  

Groeiende steden

Door de bloeiende economie was er in Nederland veel  werkgelegenheid en bevolkingsgroei in vooral de steden. 

In de 17e eeuw legde Amsterdam daarom drie brede grachten aan die als halve cirkels rond het centrum liepen: prachtige herenhuizen en pakhuizen. 

Dit staat bekend als de grachtengordel. Het werd een symbool van de Gouden Eeuw. 

Stapelmarkt:
Plaats waar goederen in pakhuizen worden opgeslagen en vandaar verder worden verhandeld.

Wisselbank

Pakhuizen

Amsterdam

Regels voor oorlogen

In de Gouden Eeuw was Nederland rijk.

Nederland kon daardoor een goed leger betalen.

Dit waren huursoldaten.

Spanje raakt dermate verzwakt!

1648: Vrede van Münster. Spanje erkent de soevereiniteit van de Republiek. 

 

Hugo de Groot

• Rechtsgeleerde
• Volkenrecht (regels tussen staten)
• Oorlogsrecht (regels tijdens oorlogen)
• Idee= vrije zee (Iedereen moest vrij op zee kunnen handelen)

Nederland in oorlog

Buurlanden wilden een einde maken aan de Nederlandse economische macht.

- Drie oorlogen op zee met Engeland.

- Koning Lodewijk XIV valt de Republiek in 1672 aan samen met  Engeland, Keulen en Münster (Rampjaar). 

Engeland

• De Engelsen wilden een eind maken aan de overmacht van de Nederlandse handelaren.
• Akte van Navigatie (1561). 
• Doel: Eigen scheepvaart beschermen tegen buitenlandse concurrentie (met name NL). 
• Aanleiding van de Eerste Engelse Oorlog!

Michiel de Ruyter

De Eerste Engelse Oorlog (1652-1654)

• Naar aanleiding van de Akte van Navigatie (1561).
• De Republiek was niet van plan over zich heen te laten lopen!
• Engeland had een sterke oorlogsvloot. De Republiek had vooral een sterke handelsvloot. 
• Ongelukkige ontmoeting tussen luitenant-admiraal Maarten Tromp en generaal Robert Blake.
• De oorlog eindigde onbeslist met een 'vredesverdrag'. De Republiek trekt aan het kortste eind!

De Tweede Engelse Oorlog (1665-1667)

• De oorlog op zee wordt een tijdje later voortgezet. 
• "Engeland was een land met enorme economische, sociale en politieke kwalen: die probeerde men te genezen door oorlog te voeren tegen de rijkste en modernste samenleving ter wereld, een te sterk medicijn voor het zieke gestel."
• De Nederlandse vloot stond vanaf 11 augustus 1665 onder leiding van luitenant-admiraal Michiel de Ruyter.
• Tocht naar Chatham: een grote vernedering voor Engeland!

De Derde Engelse Oorlog (1672-1674)

• Naar aanleiding van de Franse expansie onder koning Lodewijk XIV.
• Engelse ambities op maritiem en koloniaal gebied.
• Frankrijk sluit een bondgenootschap met Engeland en de bisdommen Münster en Keulen. 
• Hollandse en Friese waterlinie werden onder water gezet.
• Frankrijk en Engeland worden steeds zwakker!
• Vrede van Westminster (1674) maakt een einde aan de oorlog. 

1672: Het Rampjaar

• De Republiek wordt door vier vijanden aangevallen. 
• De regering was radeloos, het volk redeloos en het land reddeloos!
• Eerste stadhouderloze tijdperk voorbij: Willem III van Oranje wordt stadhouder en verdrijft de Fransen na het Rampjaar.
• De moord op de gebroeders de Witt.  

Korte chronologie

• 1568-1648: De tachtigjarige oorlog.
• 1650: De Republiek gaat verder zonder stadhouder; Johan de Witt wordt als raadspensionaris de belangrijkste man.
• 1652/1654 en 1665/1667: De Republiek voert oorlog met Engeland
• 1672: Rampjaar; de Republiek wordt aangevallen door Frankrijk, Engeland, Munster en Keulen; Johan de Witt wordt vermoord en Willem III wordt stadhouder.
• 1688: Stadhouder Willem III wordt koning van Engeland.

Radeloos, reddeloos, redeloos

Michiel de Ruyter,

Nederlands grootste zeeheld. Leidde succesvol de Nederlandse vloot tijdens de tweede en derde Nederlands-Engelse zeeoorlog.

Stadhouder Willem III,

Werd in 1672 benoemd tot stadhouder, nadat de Republiek 22 jaar lang geen stadhouder meer had gehad. 

Werd tot stadhouder benoemd in de hoop dat hij de buitenlandse invasie van het Rampjaar zou afslaan. Dat lukte hem uiteindelijk, waarna hij de rest van zijn leven machtig bleef in de Republiek. Werd daarnaast in 1688 ook nog koning van Engeland (zie paragraaf 3.1). Als koning van Engeland had hij minder macht.