Moderne dans

• Kunst
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Moderne Dans 

in de eerste helft van de 19e eeuw

Vernieuwing

Francois Delsarte 

Bewegingsbron

Rond 1900 stond de samenleving voor ingrijpende veranderingen op politiek en sociaal gebied: vrouwen dwongen politieke zeggenschap af, de wetenschap onderging revolutionaire vorderingen met Einstein en Freud, socialisten eisten in het begin van de twintigste eeuw in Europa wetgeving en politieke macht en de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) eiste miljoenen slachtoffers en vormde een harde breuk met voorgaande tijden. Kunstenaars - schilders, architecten, schrijvers, componisten èn choreografen - voelden die veranderende mentaliteit feilloos aan. Om hun gedachten en gevoelens tot uitdrukking te brengen, braken ze met de academische traditie en zochten ze naar nieuwe vormen.

Van grote invloed op de moderne dans was de Franse filosoof en pedagoog François Delsarte (1811-1871). Zijn theorie over lichaamsexpressie betreft de emotionele betekenis van houdingen en gebaren. Voor Delsarte was de torso – als bron van alle emotionele en expressieve bewegingen - het belangrijkste lichaamsonderdeel. Ook benadrukte hij het contact maken met de grond, waardoor men contact krijgt met het eigen lichaam. 

Voor de moderne dans is het vaak kenmerkend dar de danskunstenaars er heel bewust naar streven een relatie te leggen tussen de vorm van de beweging en de - innerlijke- oorsprong van de beweging. Deze innerlijke oorsprong van de beweging wordt ook aangeduid met termen als bewegingsbron of -impuls. De danser kan, bijvoorbeeld, op zoek gaan naar de verschillende soorten van beweging, die spontaan voortkomen uit gevoelens van vreugde en boosheid.

Romantisch (klassiek) ballet

 

1. academisch dansvocabulaire

2. harmonieuze esthetiek, rond en vloeiend

3. in opdracht van theater/overheid gemaakt

4. grootse balletten met meer aktes

5. begeleiding van programmatische orkestmuziek componisten: piano, slagwerk, stiltes.

6. verhalende, sprookjesballetten; narratief

7. amusement op hoog artistiek niveau

8. bedenkers/makers zijn mannen

9. uitvoerende zijn veelal vrouwen

10. nadruk op dansvirtuositeit

Moderne dans

 

1. vocabulaire ontwikkeld vanuit individu.

2. niet-harmonieuze esthetiek, gebroken en hoekig

3. zelfstandig in eigen studio gecreëerd

4. solistisch, kort en kleinschalig werk, dansconcert

5. absolute muziek van eigentijdse componisten: piano, slagwerk, stiltes.

6. niet verhalend, symbolisch, eigentijds realisme

7, diepgravende intellectuele Kunst met hoofdletter

8. maker en vertolker zijn vaak dezelfde

9. de vrouw manifesteert als choreograaf

10. nadruk op expressie van beweging of gebaar

De Verenigde Staten speelde een belangrijke rol in het ontstaan van Moderne Dans.
Waarom zou het voor danskunstenaars uit de VS makkelijker zijn om een geheel nieuwe vorm van dans te bedenken? (in tegenstelling tot bijvoorbeeld dansers/choreografen uit Rusland)

De Amerkiaanse danseres Loïe Fuller

heeft een bijzondere plaats in de

danswereld. Zij werkte met licht, kleur en

beweging in haar dansen. Elektrisch licht

werd door haar gebruikt in het theater (zij

was een van de eersten). Fuller kleedde

zich in meters dunne, zijden stof. De

armen werden verlengd met stokken,

waaraan eveneens meters stof bevestigd

waren. Haar solodansen bestonden

grotendeels uit draaien om de lichaams-as

waarbij de armen, zwaaiende, cirkelende

en golvende bewegingen maakten. 

Loïe Fuller

In het filmpje hiervoor zag je de Danse Serpentine, van Loie Fuller. Deze dans werd in 1896 vastgelegd op film door de gebroeders Lumiére en is later ingekleurd. Geef aan waarom dit dansoptreden destijds interessant was voor filmmakers om vast te leggen.

Duncan choqueerde net als Fuller door, in het kader van de vrouwenemancipatie, geen korset te dragen. Ze danste op blote voeten in een loshangend gewaad. Duncan streefde naar een zo natuurlijk mogelijk dansstijl en maakte gebruik van alledaagse bewegingen zoals lopen, huppelen, rennen, liggen en opstaan. Dans was een instrument voor gevoelsexpressie en muziek diende de emoties vrij te maken die in haar dans werden uitgedrukt.
Duncan wilde een doorgaande, vloeiende, golvende bewegingsstroom bereiken via het dansen op de voorvoet (demie-pointe) waarbij de torso een lichte,

opwaartse positie innam. Het beeld van

Nikè was daarbij een inspiratiebron. 

Ook wat toneelaankleding betreft was ze een vernieuwster door af te zien van een decor. 

Volgens Duncan is de solar plexus (net boven de navel)  het centrum waar alle
beweging uit voortkomt. Het is de motor,  het centrale punt waaruit de grote diversiteit van beweging ontstaat.

Ze kreeg, met name in Europa, veel volgelingen.

Isadora Duncan 

Terwijl Loïe Fuller en Isadora Duncan werden aanbeden in Europa, vierden hun landgenoten Ruth St. Denis en Ted Shawn triomfen in de Verenigde Staten. Dit paar werkte samen in scholen  en dansgroepen, die de verzamelnaam Denishawn kregen. Er zijn uit deze scholen veel invloedrijke danskunstenaars voortgekomen. Denishawn wordt dan ook wel als de bakermat van de Amerikaanse Moderne dans gezien, met name voor vertegenwoordigers van het dansexpressionisme.

Kenmerkend was de eclectische benaderingswijze, wat dans- of bewegingstechniek aangaat. Denisshwan gebruikte alles wat in hun kraam te pas kwam: van academisch ballet, Indiase tempeldans, Japanse zwaarddansen, Indiaanse dansrituelen, flamenco-dans tot en emt Amerikaanse en Europese volksdans.

Denishawn

Zoek op wat het woord 'eclectisch' betekent. Bekijk vervolgend de afbeeldingen en de videofragmenten van Ted Shawn. Leg uit waarom je hun dans eclectisch kunt noemen.

Een belangrijke stroming in de beeldende kunst was het zogeheten expressionisme dat aan het ein van de 19e eeuw op kwam. Bij de expressionisten ging het om de 'allerdiepste' belevingg die, door ervaring van de werkelijkheid, wordt opgeroepen in het zelf van de kunstenaar. Vooral de emotionele ervaring is belangrijk. 

Op een vergelijkbare manier ontstond ook in de danskunst, in de jaren 20 en 30 van de 20e eeuw, het dansexpressionisme van kunstenaars zoals Rudolf Laban, Mary Wigman en Kurt Jooss in Europa, en Martha Graham en Doris Humphrey in de Verenigde staten. Zij wilden verder gaan dan dansers als Fuller, Duncan, St. Denis en Shawn, die ze te uiterlijk of te oppervlakkig vonden.

Zo ging het bij het expressionisme in de dans om de expressie van de allerdiepste belevingen van de kunstenaar.

Expressionistische dansstukken gaan vaak over onaangename gevoelens, zoals angst, verdriet en wanhoop. 

Expressionisme

Kijk eventueel terug naar de les over Expressionsme in de Beeldende Kunst om nog eens te lezen wat Sigmund Freud voor invloed had op dit 'zoeken naar het diepste zelf'.

Laban was geinteresseerd in de oorsprong

en mogelijkheden van de menselijke

beweging enerzijds alsmede de dynamiek

en de expressiviteit daarvan anderzijds. Bij

zijn onderzoek kwam hij tot een uitvoerige

analyse die hij systematiseerde in een

door hem ontwikkeld notatiesysteem (de

laban notatie).

Bij Laban stond het gevoel en de emotie

op de eerste plaats. In zijn onderzoek

onderscheidde Laban verschillende typen

dansers: wilstype, gevoelstype en

verstandstype. Elk van deze types zouden

in de lessen van de docent verwerkt

moeten worden. Volgens Laban is dans

samengesteld uit de elementen tijd, kracht

en ruimte. 

Rudolf Laban

Laban was geinteresseerd in de oorsprong

en mogelijkheden van de menselijke

beweging enerzijds alsmede de dynamiek

en de expressiviteit daarvan anderzijds. Bij

zijn onderzoek kwam hij tot een uitvoerige

analyse die hij systematiseerde in een

door hem ontwikkeld notatiesysteem (de

laban notatie).

Bij Laban stond het gevoel en de emotie

op de eerste plaats. In zijn onderzoek

onderscheidde Laban verschillende typen

dansers: wilstype, gevoelstype en

verstandstype. Elk van deze types zouden

in de lessen van de docent verwerkt

moeten worden. Volgens Laban is dans

samengesteld uit de elementen tijd, kracht

en ruimte. 

Rudolf Laban

Laban werkte in zijn dansschool vaak met amateurs. Het werken met
amateurs past in zijn (dans)filosofie.
Leg aan de hand van een uitgangspunt van Laban uit de tekst hiernaast uit waarom
hij juist met amateurs wilde werken.

Rudolf Laban (1879-1958) studeerde aan het begin van de twintigste

eeuw samen met zijn echtgenote beeldhouwkunst bij Hermann Obrist. In 1902 had Obrist in München een eigen kunstopleiding opgericht. Hij  spoorde zijn studenten aan om de natuur te bestuderen. Obrist wilde een  moderne (beeldhouw)kunst ontwikkelen aan de hand van botanische  studies. 

Op dertigjarige leeftijd raakte Laban geïnteresseerd in de danskunst. Hij ging ervan uit dat iedereen over een aangeboren ritmisch gevoel 

beschikte en hij was bovendien van mening dat beweging

gemoedstoestanden kon uitdrukken. 

Spanning en ontspanning leerde Wigman via een Dalcroze school, dit werd een belangrijk element in haar expressionistische dansen. Wigman werkte samen met Laban.

De belangrijkste principes van Wigman waren:

• dans is een uiting van diepe en sterke emoties door de

zeggingskracht van de beweging zelf.

• Het lichaam is een instrument dat zingt en beweegt/trilt.

Ademhaling was heel belangrijk in haar dansstijl, dit om de natuurlijke spanning en ontspanning teweeg te brengen die

voortgezet werd in haar dansbewegingen. Dit resulteert in een golvende, harmonieuze bewegingsstijl. Opvallend was verder de pose-achtige bewegingen van heup, armen en handen. De thematiek van haar dansen was somber. Het karakter expressionistisch. Zij gebruikte vaak maskers bij haar dans.

Mary Wigman

Laban had veel navolgers, onder wie de danskunstenares Mary Wigman.
Zij werd onder meer door de oosterse dans geïnspireerd. Dit blijkt in het filmfragment onder andere uit het gebruik van een gestileerd noh-theater masker en percussie die geïnspireerd is op gamelan. Het masker en de muziek zijn in dit geval hulpmiddelen die de zeggingskracht van de
beweging versterken.
Leg voor zowel het masker als voor de muziek uit hoe ze de
zeggingskracht van de beweging benadrukken.

In 1920 werkte Jooss samen met Laban.

Hij raakte beïnvloed door Laban en

Wigman en de avantgarde beweging.

Jooss bracht in zijn werk een synthese

tussen de academische ballettechniek en

de Ausdruckstanz tot stand. Vaak deed hij

een beroep op pantomimische elementen.

Kenmerkend voor zijn werk is verder het

toepassen van poses ter verduidelijking of

versterking van een bepaald gevoel of

emotie die op een zeker ogenblik bij de

toeschouwer opgeroepen moet worden.

Der Grune Tisch uit 1932 is een van de

belangrijkste werken van Jooss. 

Kurt Jooss

Graham is afkomstig uit de V.S. Van Delsarte had zij de relatie tussen lichaam en geest, het belang van bewegingsanalyse, spiercoördinatie en evenwichtscontrole geleerd, alsmede het belang van ademhaling.

Al deze elementen zijn op de een of andere manier in het werk van Graham terug te vinden. Zo ligt bij haar de aanzet van de beweging (evenals bij Duncan) bij de Solar Plexus. Voorts wordt gewerkt met

het principe spanning-ontspanning (Dalcroze, Laban) bij Graham werd dit de contraction-release genoemd.  Met deze contraction-release is het ritme van de ademhaling verbonden. Daarnaast deed Graham afstand van de bij de academische techniek gehanteerde uitdraai van de benen. Het hele karakter van de Graham techniek is bovendien veel aardser gericht en doet geen pogingen de wetten van de zwaartekracht te ontkennen zoals dat bij de academische techniek wel  het geval is. Bij sprongen zijn de benen 

vrijwel altijd in een hoekige en niet-gestrekte positie. Voorts speelt de spiraal in veel bewegingselementen een rol. 

In haar choreografieën gaf Graham de uitwerking van bepaalde hevige, menselijke emoties en psychische 

conflicten, zoals doodsangst, jaloezie, hartstocht, noodlotsbesef e.d. weer. Hierin volgde zij de in de psychologie 

ontwikkelde archetypen (Jung). Deze aspecten krijgen gestalte aan de hand van thematieken en personages die ontleend zijn aan de Griekse mythologie of de Spaans-Amerikaanse cultuur. Graham werd overal ter wereld nagevolgd. Haar techniek is bekend geworden onder de naam: Graham-techniek. Zij heeft dus 

een school van navolgers gekregen.  

Martha Graham

Martha Graham

Academisch Ballet

Moderne Dans

Verhalend

benen en voeten uitgedraaid

pointesdans op spitzen

grote luchtsprongen

witte tutu's

virtuositeit in divertissementen

nadruk op expressie

horizontaal gericht

blote voeten

hoekige bewegingen

losse kleding/ abstracte kostuums

paralelle beenposities