4. Literatuurgeschiedenis Dautzenberg paragraaf 4

• Nederlands
• Middelbare school
• vmbo t, mavo, havo, vwo
• Leerjaar 4

Literatuur en taal

Vandaag:

• vragen theorie paragraaf 3
• korte herhaling stof
  
• Uitleg/verdieping literatuur en taal
• Hoe klonk de middeleeuwse taal

Middeleeuwen 

historische context

De middeleeuwen duren van 500 tot 1500 en zijn verdeeld in de vroege middeleeuwen (500-1000), de hoge middeleeuwen (1000-1300) en de late middeleeuwen (1300-1500)

In de late middeleeuwen worden de steden langzamerhand  steeds belangrijker en de burgers in de steden krijgen steeds meer macht. Het oude leenstelsel waarin de adel alle macht had, begint af te brokkelen. 

In de hoge middeleeuwen onstonden de eerste steden in West-Europa en tegen betaling krijgen ze een zekere mate van zelfstandigheid. Dit is de tijd waarin de indrukwekkende kathedralen worden gebouwd en de eerste universiteiten ontstaan. In deze periode begint ook de Nederlandse literatuur.

De vroege middeleeuwen zijn voor de Nederlandse literatuur minder belangrijk, omdat er geen teksten zijn overgeleverd. Het is de tijd van de adel (ridders) en de geestelijken (priesters en monniken). Wie niet tot een van deze twee groepen behoorde, had niets te vertellen. De adel verdeelt het land door middel van het leenstelsel. De hoogste vorst leent land uit aan andere edellieden. Die zijn "de baas" in het gebied dat ze geleend hebben. In ruil daarvoor moeten ze trouw aan de vorst zweren en belasting betalen. Er waren nog geen steden in wat nu Nederland heet.

Het leven in de middeleeuwen

• Theocentrisch. God staat centraal. 
• Memento mori: gedenk te sterven. Het leven na de dood is belangrijker dan het leven zelf. 
• De geestelijkheid is de belangrijkste stand.

Het leven in de middeleeuwen

Standenmaatschappij. 

1. geestelijkheid 
2. adel. 
3. burgerij

Feodale stelsel

De adel had de wereldlijke macht verdeeld via het feodale stelsel ook wel het leenstelsel genoemd. Daarbij leent de koning (leenheer) zijn grond aan de leenmannen.

De leenheer verdeelt zijn grond in kleinere gebieden en leent  die uit aan zijn leenmannen (vazallen). In ruil voor het gebruik van de grond helpen de leenmannen hun leenheer als er gevochten moet worden. Essentieel is de onvoorwaardelijke trouw tussen leenman en leenheer.

De leenmannen kunnen de hun toebedeelde grond weer opdelen in kleinere gebieden en die weer uitlenen aan onderleenmannen (ondervazallen).  Ook hier geldt dat onvoorwaardelijke trouw essentieel is en dat de onderleenmannen hun leenheer helpen als er gevochten moet worden.

Literatuur in de middeleeuwen

• In de vroege middeleeuwen schreef men in het Latijn -->  geen Nederlandse literatuur 
• Orale literatuur. 
• Pas in de hoge middeleeuwen begint men af en toe verhalen op te schrijven op perkament.

Kenmerken middeleeuwse literatuur

• Mondeling doorgegeven: geschreven in dichtvorm. 
• Het is gemeenschapskunst, 
• Theocentrisch: alles is op god gericht is.
• Didactisch/moraliserend: er moet iets te leren zijn (didactisch) en er moet in duidelijk worden wat goed en slecht is (moraliserend).
  
  

Allereerste Nederlandse literaire tekst

Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu wat unbidan we nu

gevonden in een Oudengels prekenhandschrift, omstreeks 1100

Middelnederlands

(vanaf 1050)

Verzamelnaam voor alle Nederlandse dialecten 

 vanaf circa 1050

Geen uniforme taal, geen uniforme spelling

Diets (‘diet’- volk)

Boekproductie

• Handschrift of codex 
• Boeken werden met de hand geschreven en gekopieerd 
•  Circa 1450: uitvinding boekdrukkunst 
• Wiegendrukken of incunabelen
  

Literatuur van de 12e en 13e eeuw

Geestelijke letterkunde

Ridderliteratuur

Burgerlijke letterkunde

Muziekteksten

4: De ridderroman

De ridderroman

• Berijmde verhalen
  
  
• In adellijke kringen
  
  
• Ontstaan in Noord-Frankrijk (11e eeuw)
  
  
• Verspreiding over de rest van Europa

Ridderliteratuur

Twee varianten:

1. Frankische romans of Karelromans (ook wel voorhoofs)

2. Hoofse romans

Die weer onderverdeeld worden in drie soorten: 

2a. Brits-keltische of Arthurromans 
2b. Oosterse romans
2c. Klassieke romans

Karelromans

Ook wel Frankische roman of voorhoofs
Inhoud/kenmerken: 

• ridderidealen (dapperheid, kracht, moed) 
• oorlogen en trouw aan God en/of koning

• gebaseerd op de historische Karel de Grote
• vrouw ondergeschikt. 

Voorbeelden: Karel ende Elegas en Het Roelantslied

Arthurromans

• Romantische verhalen over ideale koning (Arthur) en zijn ridders van de Ronde Tafel
• Ridders worden op queeste gestuurd
• Ridders geholpen door liefde voor jonkvrouw
• Fictie; verzonnen verhalen

Voorbeeld: De jeeste van Walewein en het schaakbord

Arthurromans

Kenmerken:

• Hoge(re) waardering van de vrouw, 
• Moedige, sterke en slimme ridders 
• List en sluwheid belangrijker dan kracht en moed 
• De hoofse liefde als centraal thema 
• Sprookjeselementen zoals: Ronde tafel, Excalibur, Lancelot, de Heilige graal

De Jeeste van Walewein en het schaakbord

Kenmerken

• Ridder is meer een verfijnd, 'hoffelijk' figuur die zich niet uitsluitend met vechten bezighoudt
• hulpvaardig, rechtvaardig en hoffelijk
• vrouw staat op een voetstuk

Opdracht

Op bladzijde 17 staat een fragment uit het Roelantslied in het Middelnederlands. Soms lijkt het Middelnederlands op  het huidige Nederlands, soms niet.  Maak samen met een medeleerling een vertaling in goed lopende moderne Nederlandse zinnen.  Je zult merken dat dit soms gemakkelijk is, maar soms moeilijkheden oplevert vooral wat betreft  een goede zinsbouw.

Huiswerk

Zorg dat de vertaling is afgerond

Lezen paragraaf 4 en 5 (blz. 16-19)