Hoe zat het ook al weer met... HC de Verlichting?

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5,6

Hoe zat het ook al weer met... HC De Verlichting?

DC1

Welke ideeën ontstonden tijdens de Verlichting over een meer rechtvaardige samenleving (1650-1789)?

De wetenschappelijke revolutie

Oorzaken

1. ontdekkingsreizen → prikkelde nieuwsgierigheid

2. verbetering ambachtelijke technieken zorgden voor betere onderzoeks- mogelijkheden

3. humanistische tekstanalyse

Onderzoeksmethoden

1. empirisme kennis opdoen middels (het vergelijken van) zintuiglijke waarnemingen →  John Locke

2. rationalisme via logisch nadenken en redeneren tot kennis komen → René Descartes

Newton pleit voor combi: waarneming + meting = hypothese → vormt basis vasstellen natuurwetten

Gevolgen

- Positie kerk verzwakte

- Geloof werd meer individuele beleving, wel bleef grote rol in dagelijkse leven spelen

De Verlichting - begin

Oorzaken

Door de resultaten van de wetenschap groeide het geloof in de menselijke ontwikkeling & beheersing natuur.

Problemen samenleving door gebruik rede op te lossen → toepassen op traditionele gezagsverhoudingen en religie → kwamen ter discussie te staan, toetsen aan rede.

Onderwijs

Verlichte denken bevorderen via onderwijs:

- groeiend alfabetisme

- wetenschappelijke instituten opgericht

- verdere ontwikkeling druktechniek

- uitwisseling kennis via salons

Gevolgen

- Invloed Verlichting nam toe door verspreiding over alle lagen bevolking

- politieke cultuur veranderde

- kritiek op vorst en kerk

- publieke opinie

- censuur werd lastiger

Verlichte denkers

drie gebieden

1. sociaal contract

2. scheiding der machten

3. vrijhandel en marktwerking

Verlichte denkers (1)

John Locke

Mens en samenleving beschikken over natuurlijke rechten → recht op leven, vrijheid, eigendom → rechten moeten beschermd worden → volk stelt daarvoor vorst of volksvertegenwoordiging aan → brengt deze natuurlijke rechten in gevaar? → afzetten mogelijk

het sociaal contract

Scheiding uitvoerende en wetgevende macht voorkomt navolgen eigen belang door de staat.

Rousseau

Keek vooral naar het 'gewone volk', wilde hun leven verbeteren. Wil van het volk = algemeen belang. Deze algemene wil hoeft niet altijd wil van de meerderheid te zijn. Volk moet zich wel altijd kunnen uitspreken binnen sociaal contract → directe democratie

Volkssoevereiniteit

Fel tegen slavernij, voorstander vrijheid en gelijkheid.

Montesquieu

Borduurde verder op idee van Locke → scheiding van 3 machten → uitvoerende, wetgevende, rechterlijke macht.

Trias Politica

Uitte kritiek op Franse standensamenleving → veel machtsmisbruik → trias politica moest hieraan einde maken

T.P. in moderne democratieën wereldwijd toegepast.

Verlichte denkers (2)

Adam Smith

Onder invloed van industriële rev veranderde Engelse samenleving. Mercantilisme past niet bij industrieel kapitalisme. Herwaardering eco verhoudingen overheid en economie.

Smith noodzaak vrijhandel en vrijemarktwerking:

- vraag en aanbod

- rationeel eigenbelang

- dit zou leiden tot eco groei en welvaart voor iedereen → daardoor uiteindelijk toch algemeen belang

KA

Smith zijn ideeën komen dus voort uit combi van verlicht denken (KA27) en industriële revolutie (KA31).

Verlichting: 1650-1900

Industriële revolutie: begin 1750

                   ↓

Dus gebeurde tegelijk!

Verlicht absolutisme

Ancien régime

Centralisatie + droit divin → riep steeds meer weerstand op (verlichte ideeën toepassen op traditionele gezagsverhoudingen).

Politieke cultuur veranderd hierdoor.

Absolute vorsten

Sommige vorsten namen onderdelen van verlichtingsdenken over in hun beleid → algemeen belang werd steeds belangrijker; onderwijs, rechtsgelijkheid en veiligheid.

"Alles voor het volk, niets door het volk"

Voorbeelden verlicht absolute vorsten:

- Jozef II van Oostenrijk

- Frederik de Grote van Pruisen

- Catharina de Grote van Rusland

DC2

Hoe werden verlichte ideeën tijdens de democratische revoluties in de Verenigde Staten en Frankrijk in de praktijk gebracht (1776-1783)?

De Amerikaanse Revolutie (1)

Koloniën

13 Britse koloniën → vielen onder bestuur Britse overheid en koning George III.

Verlichte ideeën bereiken koloniën → trias politica, volkssoevereiniteit, natuurlijke rechten → kolonisten voelen zich steeds minder gepresenteerd & toenemende belastingdruk.

No taxation without representation

Bereid belasting te betalen in ruil voor invloed → afgewezen. 

Gevolg: incidenten tegen Britse regelgeving → niet opvolgen richtlijnen handel en rechtspraak, boycot Engelse goederen

↓

Boston Tea Party

Amerikaanse revolutie begint

Britse overheid schuift bestuur kolonie Massachusetts opzij n.a.v. BTP → Door o.a. Committees of Correspondence steun van de andere kolonies → afgevaardigden hieruit vervingen Britse bestuurders in koloniën.

Er begint een gewapende strijd, kolonisten o.l.v. 

George Washington

De Amerikaanse Revolutie (2)

Onafhankelijkheids-verklaring

Inspiratie dankzij pamflet Common Sense van Thomas Paine → afgevaardigden koloniën komen bijeen → stellen verklaring op.

Declaration of Independence

4 juli 1776 → koloniën verklaren onafhankelijk → GB weigert.

Diverse grote veldslagen, VS krijgt steun van Europese vijanden GB.

1783 Vrede van Parijs → einde strijd, GB erkent onafhankelijkheid VS

Keerzijde

Federale statenbond o.b.v. verlichte ideeën → "deze waarheid is vanzelfsprekend, dat alle mensen gelijk zijn."

In praktijk anders:

- vrouwen en slaven niet beschermd door grondwet

- belangen Noorden (industrie) en Zuiden (plantages) botsten

- geweld tegen inheemse bevolking

De Franse Revolutie (1)

Ancien Régime

- Franse koning (Ldw. XIV) absoluut → (verboden) verlichte publicaties kritiek hierop.

- 1788: staatskas leeg. L. roept Staten-Generaal bij elkaar in 1789 → 3 standen; adel, geestelijkheid, bourgeoisie & boeren.

- Onenigheid over verdeling stemmen → afgevaardigden burgerij richtten Nationale Vergadering op

Eerste Revolutie (14 juli 1789-1792)

Opstanden: bestorming Bastille en onrust op platteland → standenmaatschappij moet eindigen

1789: N.V. stelt Verklaring van de Rechten van de Mens en Burger op. L. bleef koning. 

1791: nieuwe grondwet → constitutionele monarchie, censuskiesrecht, einde standenmaatschappij

Olympe de Gouges

Schreef pamfletten waarin rechten van vrouwen veel aandacht kreeg. 

1791: Verklaring voor de rechten van de Vrouw en de Burgeres.

Werd in 2e rev. beschuldigd van steunen koning → onthoofd.

De Franse Revolutie (2)

Positie koning

L. blijft hopen uit ingrijpen vanuit buitenland.

Tegenslagen Fr.Rev.:

- eensgezindheid nam af

- economische malaise bleef

- strijd met Pruisen en Oostenrijk.

Gevolg: wantrouwen → Jacobijnen (radicalen) aan de macht in N.V.:

- koning afgezet 

- republiek

- verkiezingen met algemeen mannenkiesrecht

- N.V. opgevolgd door Conventie

Rechtszaak tegen koning

L. werd o.a. beschuldigd van plannen machtsovername → schuldig bevonden aan landsverraad → onthoofd

↓

Begin van de Republiek, bestuur in handen van revolutionair comité o.l.v. Robespierre

De Terreur

Tegenstanders werden vervolgd → interne onrust kwam bovenop slechte economie en oorlogvoering.

Terreur liep uit de hand (bijv. Olympe de Gouges) → in 1794 werd Robespierre gearresteerd en via de guillotine terechtgesteld. 

De Franse Revolutie (3)

Napoleon

Na val Jacobijnen → Directoire. 

Situatie in Frankrijk verbeterde niet, daardoor Directoire kwetsbaar.

Militair gezien succes o.l.v. jonge generaal Napoleon Bonaparte → werd toegelaten tot bestuurslagen door Directoire

Staatsgreep

1799: Napoleon grijpt de macht → einde revolutie → militaire dictatuur, kroonde zichzelf in 1804 keizer

Herstel principes 1e rev:

- rechten en vrijheden burgers → Code Napoléon

Oorlogen

N. veroverde grote delen Europa en verspreidde daarmee ideeën Fr. Rev. →invoering Code Napoléon in veroverde gebieden

In 1815 definitief verslagen bij Waterloo 

DC3

In welke mate bepaalden verlichtingsideeën de politieke cultuur in Europa (1813-1900)?

Congres van Wenen

Napoleon

Veroverde gebieden waren danig overhoop gehaald.

Conservatieven nu aan de macht → restauratie & machtsevenwicht.

- vorsten weer aan de macht → bijv. Willem I koning der Nederlanden

- politieke verworvenheden teruggedraaid

- vaak bleef Code Napoléon gehandhaafd

Maatschappelijke veranderingen o.i.v. verlichte ideeën moeilijker terug te draaien

Politieke stromingen

Aanhangers verlichte en revolutionaire idealen → volk had mening en organiseerde zich → publieke opinie

Als reactie op Restauratie ontstonden: liberalisme, socialisme, nationalisme en feminisme → industriële revolutie & sociale kwestie

Confessionalisme juist tegen verlichte invloeden.

Rationeel optimisme

Geloof in de maakbaarheid van de samenleving (door toepassen rationalisme)

↓

Tegenstroming: Romantiek

Politieke stromingen (1)

Liberalisme

Zo groot mogelijke individuele vrijheid op alle gebieden.

Verlichte idealen:

- vrijheid individu

- weinig overheidsbemoeienis

- gelijke burgerrechten

↓gevolgen↓

- Ook in België → opstand → afscheiding (liberale motieven!!)

- Liberale revoluties 1848: positie koning verzwakken, burgers versterken.

- Grondwet Thorbecke

- vooral ondernemers profiteren van (economische) vrijheid (industriële revolutie)

Socialisme

Ondernemers profiteerden van vrijheid, arbeiders niet.

Machinering & bevolkingsgroei → armoede.

Sociale kwestie: welke rol speelt overheid in oplossen armoede en ongelijkheid in samenleving.

Arbeiders en burgers politiek bewust → socialisme → grote rol overheid → meer gelijkheid

Marx → wereldrevolutie → Communistisch Manifest (1848)

Verschillende richtingen socialisme: communisme / anarchisme / sociaaldemocraten

Nationalisme

Idee van volkssoevereiniteit → bevorderde gevoel van eenheid onder burgers → verovering Napoleon versterkte deze band.

↓

Romantiek:

- interesse in zaken die eenheid bevorderen → taal, cultuur, geschiedenis

↓

Streven naar natiestaat:

- bevorderde eenwording → Duitsland, Italië

- bevorderde streven naar onafhankelijkheid → bijv. landen in Ottomaanse Rijk / Oostenrijk-Hongarije

Politieke stromingen (2)

Feminisme

Al vanaf 18e eeuw → Olympe de Gouges → invloed vanaf 2e helft 19e eeuw

Gezinsideaal → werkte vrouwenemancipatie tegen → dames (en heren) uit gegoede burgerij actief feministisch

Aletta Jacobs: 1e vrouwelijke arts, voorzitter VvVK

Strijdpunten:

- vrouwenkiesrecht

- meer ontwikkelings- en opleidingsmogelijkheden vrouwen

- maatschappelijke thema's: prostitutie, drankmisbruik, opvoeding

Confessionalisme en conservatisme

Weerstand tegen andere stromingen vanuit religieuze en aristocratische kringen:

- hielden vast aan traditionele gezagsverhouding & rollenpatroon

- bedreiging eigen positie

- twijfelen aan capaciteiten burgers en arbeiders

Gevolgen:

- religieuze arbeidersbewegingen → reactie op sociale kwestie

- christelijk-sociale politieke partijen → reactie op sociale kwestie

- oprichting conservatieve politieke partijen → 'antirevolutionair'

Invloed stroming nam toe

KA's

verplichte jaartallen

1789

1650

1776

1799

1815

1848

Grondwet Thorbecke

ontstaan verlicht denken

onafhankelijk-

heids-

verklaring

Congres van Wenen

staatsgreep Napoleon

begin Franse Revolutie

Gebruik bron 5.
Een bewering:
Pierre-Augustin Caron de Beaumarchais wil verlichte denkbeelden verspreiden.
3p Ondersteun deze bewering door:
- met de bron uit te leggen welk verlicht denkbeeld wordt verwoord in dit toneelstuk en
- zonder bron te verklaren waardoor een toneelstuk geschikt is voor de verspreiding van nieuwe denkbeelden.

Een anekdote:
De componist Mozart maakte van Figaro (zie bron 5) een opera. Hij veranderde de kritiek van het originele toneelstuk in kritiek op herendiensten. Voor keizer Jozef II was dit een voorwaarde om de uitvoering van Figaro goed te keuren.
2p Toon aan, telkens met een verwijzing naar deze anekdote, dat Jozef II zowel een verlichte als een absolute vorst was.