KA 4: De ontwikkeling van wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4

KA 4

De ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaten.

Noem de drie kenmerkende aspecten van de prehistorie (Tijdvak Jagers en Boeren).

Als het gaat om het beoordelen van de bruikbaarheid van bronnen (betrouwbaarheid): let je op ...

1. Kijk naar de persoon van de schrijver of maker: wie is hier aan het woord, of wie heeft deze afbeelding gemaakt?
2. De tijd waarin de bron gemaakt is: was de maker of schrijver een tijdgenoot, of leefde hij of zij in een (veel) latere tijd? Is dat een voor- of een nadeel in verband met de betrouwbaarheid?
3. De informatie waarover de schrijver of maker kon beschikken. Was de schrijver of maker goed op de hoogte of kon hij niet over heel goede informatie beschikken
4. De bedoeling waarmee de bron gemaakt is. De sleutelvraag is hier: had de schrijver redenen om de situatie anders voor te stellen dan ze werkelijk was?

Voorbeelden van betrouwbare bronnen zijn ...

1. een verkoopacte van een notaris
2. een bevel van een legeraanvoerder
3. de boekhouding van een koopman
4. het dagboek van je opa

Van prehistorie naar oudheid

Van landbouwsamenleving naar landbouwstedelijke samenleving.

Uitvinding van het schrift
als keerpunt!

Leerdoelen

1. De leerling heeft kennis over de ontwikkeling van het denken over politiek.

1.1 De leerling kan uitleggen dat de Griekse stadsstaten op bestuurlijk gebied verdeeld waren, maar op cultureel gebied verenigd.

1.2 De leerling kan uitleggen waarom de Griekse cultuur de klassieke cultuur wordt genoemd.

1.3 De leerling kan uitleggen wat een Griekse stadsstaat is.

1.4 De leerling kan vier bestuursvormen die in Griekenland voorkwamen, noemen, beschrijven en herkennen.

1.5 De leerling kan beschrijven wat het burgerschap in de Atheense democratie inhield.

De Griekse stadsstaat

Stadstaat (polis):

- 'Stad' met omringend platteland

- Klein in oppervlakte en inwoneraantal

- Autarkisch -> zelfvoorzienend

- Autonoom -> eigen bestuur en regels

Klassieke cultuur

Tussen 800 en 500 v. Chr. ontstonden in het oude Griekenland een groot aantal zelfstandige stadstaten (i.p.v. één staat zoals in oude Egypte). Verklaring: natuurlijke omstandigheden in Griekenland (bergen, eilanden), behoefte aan veiligheid.

Deze politiek zelfstandige stadstaten ontwikkelden wél een gemeenschappelijke cultuur. De Grieken noemden zich Hellenen. Zij vereerden dezelfde goden (mythologie). Alle stadstaten vaardigden deelnemers af naar de Olympische Spelen. Zolang de Spelen duurden werden onderlinge oorlogen opgeschort.

De 5e eeuw v. Chr. staat bekend als de klassieke eeuw: de stadstaat Athene ontwikkelde zich toen tot centrum van Griekse cultuur. De Griekse kunst en cultuur uit deze periode noemen we klassiek omdat zij als voorbeeld voor de latere westerse cultuur gelden (zie hieronder het kenmerkend aspect klassieke vormentaal). De 5e eeuw is ook klassiek te noemen omdat toen in Athene de eerste democratie in de geschiedenis ontstond.

De ontwikkeling van het denken over politiek

Het woord politiek is afgeleid van het Griekse woord voor stadstaat (polis). In de stadstaten ontwikkelden zich verschillende soorten bestuur. Deze verschillende bestuursvormen onderscheiden zich van elkaar doordat de burgers in meer of mindere mate betrokken waren bij het bestuur: monarchie, aristocratie (en oligarchie), tirannie en democratie.

Tussen de Grieken werd – en dat was nieuw voor die tijd! - veel gediscussieerd over de voor- en nadelen van de verschillende bestuursvormen. De argumenten die zij gebruikten pro en contra de democratie, keren nog steeds terug in hedendaagse beschouwingen en discussies, bijvoorbeeld als het gaat over de voordelen en nadelen van het referendum (een volksraadpleging).

Het klassieke Athene in de 5e eeuw v. Chr. kende een democratische bestuursvorm. De burgers namen in de volksvergadering (de ekklèsia) zelf de besluiten. Dit noemen we directe democratie, in tegenstelling tot indirecte democratie waar de burgers vertegenwoordigers kiezen die namens hen de besluiten nemen. De ‘soldatenstaat’ Sparta was qua bestuur een mengvorm van meerdere bestuursvormen: er waren twee koningen (monarchie), een volksvergadering (democratie) maar ook een raad van ouden (oligarchie).

De ontwikkeling van het denken over burgerschap

De Grieken ontwikkelden ook nieuwe gedachten over de betrokkenheid van inwoners van een staat bij het bestuur. Ze meenden dat een inwoner van een staat niet slaafs gehoorzaam en onderworpen moest zijn, maar dat hij mocht meedenken over het bestuur van zijn staat en daaraan bijdragen; in dat laatste geval spreek je van ‘burgers’, wat het tegenovergestelde is van ‘onderdanen’. Burgerschap is een begrip dat in latere tijdvakken nog herhaaldelijk zal terugkeren.

Iedere cultuur beperkt het burgerschap tot een bepaalde groep en sluit andere groepen uit. In het klassieke Athene waren burgers alle ‘vrije’ volwassen mannen van Atheense geboorte. Slaven, allochtonen en vrouwen waren dus uitgesloten.

De ontwikkeling van het denken over burgerschap

Aan het burgerschap zijn in iedere cultuur speciale rechten & plichten verbonden. Op de Atheense volksvergadering had elke burger het recht om het woord te voeren (isegoria = gelijkspreekrecht). De volksvergadering kwam waarschijnlijk zo’n tien keer per jaar bijeen. Als er veel vaker vergaderd moest worden, zou dit veel burgers belemmeren in de uitoefening van hun beroep.

Om dit probleem te ondervangen stelden de Atheners een dagelijks bestuur in (de raad van 500) dat vaker bijeenkwam. Dit dagelijks bestuur bereidde de besluiten voor die de volksvergadering moest nemen en zag toe op de uitvoering ervan.

Het lot bepaalde wie zitting nam in het dagelijks bestuur. Het lotingsysteem is democratisch omdat ieder burger ervoor in aanmerking kan komen (gelijkheidsbeginsel) en bevoorrechting en machtsmisbruik in theorie zijn uitgesloten. Loting bepaalde ook wie in de juryrechtbank plaats moest nemen. De Atheners waren echter wel zo slim om hun legerleiders te laten kiezen, in de hoop dat iemands geschiktheid en talent dan de doorslag zou geven.

Wat is geen kenmerk de Griekse stadstaten?

1. De Griekse stadstaten werden door één koning bestuurd
2. De agora was het markplein van een Griekse stadstaat
3. De Griekse stadstaten bestonden uit een stad met omringend platteland
4. De verschillende stadstaten kenden verschillende wetten en regels

Welke zin over de klassieke cultuur is juist?

1. De klassieke cultuur is een combinatie van de Romeinse, Griekse en Egyptische culturen.
2. De klassieke cultuur is een combinatie van de Griekse en Romeinse cultuur.
3. De klassieke cultuur is een combinatie van de Romeinse en de Keltische cultuur.
4. De klassieke cultuur is vooral gebaseerd op de Romeinse cultuur.

Schuif de omschrijving naar de juiste bestuursvorm!

Regering door het volk

Regering door weinigen

Regering door een onwettig alleenheerser

Regering door de adel

Regering door een vorst/koning

In de tekst ontbreken vijf woorden in de tekst. Sleep de woorden naar het juiste getal om de tekst kloppend te maken. 

 

Een [...1...] is een manier van besturen waarbij de bewoners veel invloed hebben op hoe hun land wordt geregeerd. Bij een [...2...], zoals in [...3...], stemmen mensen zelf voor of tegen een plan. De meeste stemmen gelden. Bij een [...4...], zoals in [...5...], stemmen mensen op andere mensen, die namens hen het land besturen.

1............

2...........

3...........

4...............

5..............

Athene

democratie

directe democratie

indirecte democratie

Nederland

Polis

één voorbeeld van Griekse eenheid:

Kenmerk van stadstaat Sparta:

Kenmerk van stadstaat Athene:

Soldatenstadstaat

Een stadstaat met eigen wetten en bestuur, wel onderdeel van Griekenland. 

Cultuurstadstaat

Alle stadstaten spreken dezelfde taal.

Welke inwoners van Athene hadden het burgerschap in de tijd van de democratie?

Welke inwoners van Athene hadden niet het burgerschap in de tijd van de democratie?

1. Allochtonen
2. Vrouwen
3. Slaven

Waarom is het lotingsysteem democratisch?

Zoekopdracht de Atheense democratie

www.histoforum.net

Kies: 'Lesmateriaal' en vervolgens 'oudheid'

Kies: 'Democratie in Athene' (Tweede Fase)

Gebruik de 'Bronnen' om de volgende vragen te beantwoorden:

1. Kenmerken van de Atheense democratie?

2. Maatregelen om de democratie te beschermen?

3. Voor- en nadelen van de Atheense democratie?

ANTWOORDEN

1. Kenmerken Atheense democratie:

 - Directe democratie

 - Alle vrije mannen hadden volledig burgerrecht (mochten naar de volksvergadering)

 - Vrouwen, slaven en vreemdelingen konden niet deelnemen aan de volksvergadering

 

2. Het dagelijks bestuur werd jaarlijks gekozen via een lotingsysteem

- Ostracisme (= schervenrechtbank)

 - Eind 5e eeuw v Chr ontvingen deelnemers aan de volksvergadering een vergoeding.

 - Lotingsysteem (dagelijks bestuur, rechtbanken)

3. Voorbeeld voordeel: het volk beslist mee (geen onderdrukking / tirannie)

 Voorbeeld nadeel: gevaar voor populisme (= volksmennerij)

Het ontstaan van wetenschap en wetenschappelijk denken

Het filosoferen over de beste bestuursvorm paste bij de Griekse neiging om kennis over de wereld te verzamelen, niet door zomaar oude verhalen over te nemen maar door zelf onderzoek te doen, en de daarbij verzamelde informatie kritisch te behandelen, om zo tot nieuwe waarheden te komen.

Menige wetenschappelijke discipline heeft haar wieg in het oude Griekenland: bijvoorbeeld filosofie, geneeskunde, wis- en natuurkunde en natuurlijk de niet-exacte wetenschap bij uitstek, geschiedenis (het woord onderzoek is afkomstig van het Griekse woord historia). De Griekse geschiedschrijver Herodotus hechtte groot belang aan het optekenen van feiten zonder zich te laten leiden door vooroordelen, bijvoorbeeld tegenover andere volken. Dit leverde hem het verwijt op dat hij een ‘vriend van vijandige volken’ was.

Filosofie

Wetenschap

Zoeken naar wijsheid door vragen te stellen 

Onderzoeken de natuur / mens 

Oefenen Examenvraag :
In het begin van de vierde eeuw voor Christus werd in Athene de regel ingevoerd dat de burgers voor het bijwonen van de volksvergadering presentiegeld kregen. Dit wordt beschouwd als een belangrijke stap in het democratiseringsproces in de Atheense stadstaat.

Leg dit uit. (3p)