4. Renaissance Bouwkunst

• Tekenen
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

HOFCULTUUR

H4: De geest van vernieuwing

BOUWKUNST

ARCHITECTUUR

 Startvragen Renaissance                 

1. Noem drie kenmerken van de renaissance (bouw)kunst

2. Waarom wordt het (zelf)portret zo populair in de Renaissance?

3. Welke twee tuinstijlen worden populair tijdens de Renaissance?

4. Wat is het verschil tussen een pallazo, villa en een lusthof?

Pallazo is de stadswoning van de adel/rijke families. Paleizen die ogen als een gesloten blok bestaande uit drie lagen.

Villa's zijn de zomerhuizen van de adel op het platteland (landgoed) vaak gebouwd op een heuvel om op te vallen.

Lusthoven zijn rijk versierde villa's bedoeld voor prive feesten

Streng geordende en symmetrisch vormgegeven tuinen 

Of fantasietuinen die natuurlijker ogen (als een landschap) maar thematisch voorzien zijn van watervallen, grotten, doolhoven en monsters.

Evenwicht en symmetrie

Harmonie door gebruik van geometrische vormen en wiskundige verhoudingen

Vormen ontleend aan klassieke oudheid

De mens staat weer centraal in de Renaissance en dat zie je via portretten.

De portretten van de rijke opdrachtgevers dienen als propaganda of bevestigen hun status. Dat geldt overigens ook voor zelfportretten van kunstenaars.

Kies een begrip
BOUWKUNST - RENAISSANCE

centraalbouw

harmonie

symmetrie

classicisme

gulden snede

Vitruvius

Alberti

Dom van Florence

Palladio, Villa Rotonda

Tuinen van Villa d'Este

Aanvang Renaissance in Florence

Begin 15e eeuw associeren rijke opdrachtgevers de Gotiek (middeleeuwen) met hun vijand Milaan.

 Ze zien zich in Florence liever als erfgename van het oude Rome en zoeken daar hun inspiratie.

Hoe tekent de renaissance zich af in de Duomo van Florence?

P. della Francesca, De Ideale stad, 1470

• schilderkunst Italië ontdekt het lijnperspectief
• invloed van de klassieke cultuur
• centraalbouw (zie ronde kerk)
• symmetrie en harmonie
• ideale verhoudingen

centraalbouw

symmetrie

harmonie

classicisme

De Algemene basis

De basis van de architectuur in de Renaissance is de Romeinse architectuur. De Renaissance mensen hebben erg gekeken naar de geschriften van Romeinse schrijvers. Alleen zaten daar geen afbeeldingen bij en wisten ze niet goed hoe het er echt uit heeft gezien in de klassieke oudheid. De kunstenaars uit de Renaissance hebben de Romeinen als voorbeeld en willen net zulke goed dingen maken of de dingen zelf nog beter maken dan de Romeinen. Ze waren vol bewondering voor dit klassieke periode.

            Vitruvius (± 85 – 20 v.Chr)

• Grondbeginselen van de bouwkunst
• De menselijke maat


• Gulden snede
• Vitruvius stelde drie eisen aan een gebouw: Firmitas (stevigheid), Utulitas (bruikbaarheid) en Venustas (schoonheid). 

De Romeinse architect Vitruvius heeft met zijn, ‘Handboek bouwkunde’, of zoals het oorspronkelijk getiteld was, ‘De Architectura’, (ca 25 v chr) de grondbeginselen van de bouwkunst in tien boeken netjes op een rij gezet en uit de doeken gedaan. Zo schrijft deze architect onder meer over de theorie van de architectuur, de juiste manier om een stad aan te leggen, bouwmaterialen, Ionische en Dorische tempels en openbare gebouwen. Dit geschrift werd in 1414 gevonden, rijkelijk geïllustreerd en in grote aantallen gedrukt.

Volgens Vitruvius was de mens de maat der dingen. Verschillende vaste verhoudingen vloeiden volgens hem voort uit de harmonie van de kosmos.  Vitruvius schreef in zijn derde boek van ‘De Architectura’:

 ‘Het natuurlijke middelpunt van een lichaam is de navel. Als een mens op de grond ligt met gespreide armen en benen, en men trekt vanuit de navel als middelpunt met een passer een cirkel, dan zullen zijn vingers en tenen de omtrek raken. Zoals het lichaam in de figuur van een cirkel past, zo zal men er evenzeer de lijnen van een vierkant in ontdekken. Wanneer het van de voetzolen tot de bovenkant van de schedel wordt gemeten en deze maat wordt vergeleken met de uitgestrekte armen, zal men dezelfde hoogte als breedte vinden, net als bij een vlak dat met de winkelhaak vierkant is uitgezet.’

De gulden snede bevat twee delen in de verhouding 8:5 (exacter is het 1,618:1). Over de gulden snede wordt in de architectuur vooral gesproken als men de verdeling van bouwdelen in de verhouding 8:5 toepast, wat visueel een evenwichtiger beeld kan geven.

Een gulden rechthoek is een rechthoek met de verhouding lengte/breedte van 8:5. Bij de foto van de schelp Nautilus geven de windingen een gulden spiraal uit de gulden rechthoek. Een gulden rechthoek min een vierkant is een tweede gulden rechthoek. Van deze gulden rechthoek kan weer een vierkant worden afgetrokken enz.

In de afbeelding die Vitruvius van een mens maakten de uitgestrekte lichaamsdelen de gulden snede.

menselijke maat en gulden snede

Goddelijke Harmonie

De humanistische, neoplatoonse school van Cosimo de Medici in Florence zag verband tussen de filosofie van Plato en het Christendom. Zoals de mens precies in een cirkel en een vierkant past, weerspiegelen de platoonse kubus, bol en cilinder de universele orde en harmonie. Om Goddelijke harmonie te bereiken, werd gemeten. Elke renaissance-architect moest een modulair systeem en goede proporties als canon toepassen. Bepaalde verhoudingsgetallen (als in de Gulden Snede) drukten kosmische harmonie uit.

0

Bestaande kerken krijgen nieuwe gevel die past bij de nieuwe denkbeelden

Veel nieuwe kerken worden ontworpen als centraalbouw 

Alberti -gevel van de Santa Maria Novella

Donato Bramante -Tempietto 1502

Kerken

Het Tempietto was het eerste volledig ronde koepelkerje sinds de Romeinse tijd. Op een onderbouw van drie treden staat de cella, omgeven door een collonade. De cella wordt omgeven door een balkon, en bekroond met een koepel.

symmetrie en harmonie

De Santa Maria Novella was een gotische
kerk. De voorgevel werd door de Leon Battista
Alberti tussen 1458 en 1470 gebouwd in
Renaissancestijl. Geef drie voorbeelden waaraan
je kunt zien dat de gevel in de Renaissance is gebouwd.

Santa Maria Novella

Kenmerken Renaissance bouwkunst

Klassieke bouwelementen:

- zuilen en pilasters (naar (laat-)klassiek voorbeeld)

- fronton, pilasters of halfzuilen als omlijsting van vensters, deuren en muurnissen.

- in portalen werd het triomfboogmotief toegepast. 

- opbouw van de gevel in drie lagen (afgekeken van de opbouw van de zuil: basement-schacht-kapiteel)

De zuilenorden Dorisch, lonisch, Corintisch werden door elkaar toegepast. In hoge muren werden de drie zuilenorden boven elkaar gebruikt, telkens door een horizontale lijst gescheiden.

classicisme

Alberti bouwde in 1451 het Palazzo Rucellai. In Italië bouwde elke rijk geworden bankiersfamilie een palazzo. Deze paleizen kregen naar voorbeeld van het Romeinse atriumhuis een open, vierkante of rechthoekige binnenhof met galerij, de cortile. Daar omheen kwamen vier vleugels die naar buiten een afgesloten symmetrisch geheel vormden. De gevel van deze luxe stadspaleizen kreeg het aanzien van een middeleeuws fort, met een gesloten straatmuur van ruw gehakte, grote stenen.

Palazzo Rucellai

0

Kenmerken van deze stadspaleizen 

• Lijkt op middeleeuwse burcht maar met klassieke elementen
• Rondbogen
  
• Gevelindeling met drie lagen
• Elke verdieping andere zuilenorde (afgekeken van Colosseum)
• Afronding met zware kroonlijst (dak nauwelijks zichtbaar)
• Vlakke casetteplafonds, tongewelven, koepelruimtes in interieur

Villa La Rotonda

In de tijd van de Renaissance wordt een huis buiten de stad populair. Vasari was de eerste die zo’n ‘villa suburbana’ maakte. Palladio springt direct in op deze trend.

Een voorbeeld van zo’n villa is ‘La Rotonda’ uit 1566. Het huis is volledig symmetrisch en heeft een centrale koepel en lijkt hier qua plattegrond erg op het Pantheon in Rome. De plattegrond bestaat dus uit een basis van vierkanten en cirkels. De Geometrische vormen kubus en bol 

verwijzen weer naar de wiskundige orde die we bij Vitruvius al tegen kwamen.

Kenmerken Renaissance bouwkunst

 villa 'La Rotonda'

Streven naar harmonie:

- symmetrie 

- toepassing van modulen en de gulden snede

- compacte bouwvolumes (cylinder, kubus en halve bol), eenvoudig herkenbare vormen. 

- centraalbouw, voorkeur voor overzichtelijke ruimtes, de schoonheid van het gebouw was belangrijker dan het praktische gebruik.

- horizontaal en verticaal in evenwicht, evenwichtige verhoudingen tussen hoogte, breedte en diepte volgens de richtlijnen van Vitruvius:

    - verticale accenten met vlakke pilasters.

    - horizontale accenten door opbouw in drie lagen, 

    - de onderste laag met grote, ruwe rusticastenen.

Villa

Bij de villa's worden tuinen aangelegd volgens de uitgangspunten van de renaissance.

Men laat zien dat de mens de natuur beheerst en ordent naar eigen inzicht

Tuinen

Tuinen van Villa d' Este ca. 1575

• Het mythische Arcadie als inspiratie
  
• Statussymbool voor de eigenaar

Welke typische renaissance kenmerken heeft het ontwerp?

Maak een foto van jouw samenvatting van deze les beeldend en bouwkunst in de renaissance, en lever die in.

Opgaven

Bouwkunst en Beeldende Kunst Renaissance

Tekst 1

“Proportie is het nemen van een vastgestelde maateenheid, waarmee de onderdelen van een gebouw op elkaar en op het totaal worden afgestemd. Hieruit resulteert het systeem van de evenwichtige verhoudingen. (...) Zonder symmetrie en proportie kan geen enkele tempel een doordacht ontwerp hebben: dat kan alleen als er tussen de geledingen onderling een nauwkeurig afgewogen verhouding geldt; precies als bij een goedgebouwd mensenlichaam.”

uit: Vitruvius, De Architectura, III, 1, eerste eeuw voor Christus

De Romeinse bouwmeester Vitruvius uit de eerste eeuw voor Christus formuleerde ideeën over schoonheid. Hij schreef ;De Architectura', een theoretische beschouwing in tien boeken over de bouwkunst uit de oudheid.
Vitruvius besteedde daarin onder meer aandacht aan bouwmaterialen, watervoorzieningen en technische hulpmiddelen. Maar zijn werk werd in de renaissance vooral gewaardeerd vanwege de theoretische onderbouwing die hij architecten bood.
Leg uit waarom dit in de renaissance zo belangrijk werd gevonden.

Mens van Vitruvius

De architect Vitruvius beschreef de relatie tussen de menselijke figuur en de cirkel en het vierkant. Daarmee maakte hij duidelijk hoe de architectuur de ordeningsprincipes van de natuur zou moeten volgen. In de renaissance werd deze beschrijving door kunstenaars uitgewerkt in tekeningen. De beroemdste is die van Leonardo da Vinci uit ca. 1490, rechts op de afbeelding.

De opvattingen van Vitruvius werkten ook door in de feitelijke bouwpraktijk van de renaissance. Dat geldt bijvoorbeeld voor de kerk die je ziet op de afbeelding. 

Leg uit hoe dit gebouw zich verhoudt tot de Vitruviaanse tekening van Da Vinci.

Benoem vier kenmerken van
Renaissance architectuur die
je terugziet in de Basilica Santa Maria delle Carceri

De vormgeving van de kerken die zijn te herleiden tot de Vitruviaanse tekening van Da Vinci, werd niet alleen ingegeven door een voorliefde voor het klassieke schoonheidsideaal. De tekening werd in de renaissance ook vanuit een christelijk-religieus standpunt geïnterpreteerd.

Leg uit waarom de tekening toen ook vanuit een christelijk standpunt werd geïnterpreteerd. Geef daarna aan wat die interpretatie inhoudt en breng deze in verband met de vormgeving van deze kerken.

Noem drie aspecten van de buitenzijde die ontleend zijn aan de klassieke oudheid.

Rafael, De Madonna van het Prato, 1506

Duccio di Boninsegna, Madonna Rucellai, 1285 

Onder invloed van het humanisme veranderd de manier waarop Maria wordt afgebeeld tijdens de Renaissance.
Wat zijn die veranderingen?

Hoe maakt Rafael in de voorstelling duidelijk dat Maria nog steeds boven een gewone sterveling verheven is?

Noem vier aspecten van de vormgeving die kenmerkend zijn voor de Renaissance.

Rafael, De Madonna van het Prato, 1506

Rafael, Madonna della Seggiola, 1514

Dit schilderij van Rafael is een voorbeeld van de late Renaissance. Welke veranderingen heeft de voorstelling ondergaan?

Bij voorstelling gaat het over wat er is afbeeld. Daar kun je houdingen, gezichtsuitdrukkingen, kleding, voorwerpene en achtergrond bespreken.

Dit schilderij van Rafael is een voorbeeld van de late Renaissance. Welke veranderingen heeft de vormgeving ondergaan?

Aspecten van de vormgeving hebben betrekking op: compositie, lijn, vlak, kleur, ruimte, licht, textuur.

www.examenoverzicht.nl