§4.2 Uitputbaar: fossiele brandstoffen

• Aardrijkskunde
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 3

Openingsfoto

Wat zie je?

Waar komt dit voor?

Waarom komt dit hier voor?

Is dit gewenst?

Komt dit overal zo voor? 

Binnen is beginnen!

Binnen is beginnen!

• Ga op je plek zitten,
• Pak je ipad voor,
• Ga naar lessonup en accepteer de uitnodiging,
• Beantwoord de 5 geografische vragen van de openingsfoto met je buur aan je tafel
• Wanneer de timer afloopt, is het stil!

Beschrijving van de openingsfoto

Oranje nassau 1 mijn bij Heerlen, Zuid-Limburg.

Er waren 12 stuks in dit gebied. 

Hier werd steenkool gewonnen, op 470 m diep.

De mijn Hendrik ging zelfs tot 1058m 

Gesloten in 1974 omdat gas goedkoper werd.

Startopdracht

Wat?	Bekijk de paragraaf en de lessonup en schrijf op wat je al weet of kan
Hoe?	Zelfstandig in stilte
Hulp	Brein, Boek, Buur, Bureau
Tijd	Timer
Klaar?	Keuze 1: Ik begrijp het goed: ga zelfstandig aan het werk + verdieping Keuze 2: Ik begrijp het bijna: ga zelfstandig aan het werk + herhaling Keuze 3: Ik vind het nog lastig: doe mee met de instructie

Binnen is beginnen!

Binnen is beginnen!

• Ga op je plek zitten,
• Pak je laptop/iPad voor,
• Ga naar lessonup en accepteer de uitnodiging,
• Doe de startopdracht

Hoofdstuk 4: 

Energie in Nederland

§4.2 

Uitputbaar: fossiele brandstoffen

Lesplanning 

Aanwezigheid en boekencontrole 

Mededelingen:  

Uitleg §4.2 'Uitputbaar: fossiele brandstoffen'

Maak van §4.2 'Uitputbaar: fossiele brandstoffen' vraag 1 t/m 5

Lesafsluiter: lesdoelcheck

Vooruitblik op de volgende les: Flipping the classroom

Lesdoelen van deze les

1. Leg uit wat fossiele brandstoffen zijn
2. Beschrijven hoe steenkool ontstaat.
3. Leg het verschil uit tussen bruinkool en steenkool, en hierbij het begrip inkoling gebruiken.
4. Beschrijven hoe aardolie ontstaat uit organische resten van algen, bacteriën en plankton.
5. Leg uit hoe aardgas ontstaat.
6. Vertel waar de grondstoffen in Nederland te vinden zijn.

Neem de vragen over en beantwoord ze tijdens de uitleg!

Wat weet je nog van de vorige keer?

Fossiele brandstoffen

Fossiele brandstoffen: brandstof die in miljoenen jaren is gevormd uit planten-, bomen- en/of dierenresten.

Voorbeelden fossiele brandstoffen: 

• steenkool,
• aardolie 
• aardgas 

In steenkool zie je soms overblijfselen/afdruk van planten.

Een fossiel: overblijfselen van een varen

Steenkool

Steenkool winnen wij uit gesteentelagen van 300 tot 350 miljoen jaar oud. In het tijdperk het Carboon was warm en vochtig, tropisch klimaat met veel moerassen.

Ontstaan van steenkool:
1. Planten/ bomen / dieren die doodgingen zakten naar de bodem en bleven liggen.
2. Er komt zand / klei overheen, het wordt veen.
3. Honderden meters veen stapelden zich op over de miljoenen jaren.
4. Veen werd samengeperst door toename van druk en temperatuur: Inkoling.
5. Er ontstond eerst bruinkool, daarna steenkool.

 Moerasbos in het Carboon 

Aardolie

Komt uit gesteenten van tussen de 60 en de 120 miljoen jaar oud.

Ontstaan van aardolie:

1. Plankton, bacteriën en algen stierven af. (dood organisch materiaal)
2. Resten raakten op de zeebodem bedekt onder laagjes klei, zand of kalk.

3. Het organisch materiaal veranderd door toenemende druk en temperatuur in aardolie
5. De aardolie komt in de poriën (kleine gaatjes) van een gesteentelagen terecht. bijv: kalksteen of zandsteen.

Aardgas

Aardgas ontstaat uit resten van planten, bomen algen, bacteriën en plankton.

Ontstaan van aardgas:

1. Aardgas bevind zich in aardolie en steenkool.
2. Door toenemende druk en temperatuur komt er aardgas vrij tussen steenkool en aardolie.

3. Het aardgas stijgt op en komt in poriën van een gesteentelagen terecht. bijv: zandsteen
4. Aardgas kan niet ontsnappen doordat er een ondoorlatend laag er bovenop zit: meestal is dat een zoutlaag of schalie

Grondstoffen in Nederland

Vraag 1: Beschrijf wat je op de kaart ziet?

Vraag 2: Welke grondstof heeft Nederland veel van?

Vraag 3: Welk het minst?

Vraag 4: Welke grondstoffen word in Nederland niet meer gewonnen?

Vraag 5: Benoem gevolgen van het winnen of juist het stoppen van winnen.

Werkvorm: DDU

In 5 minuten ga je:

• Denken: zelfstandig de vragen beantwoorden
• Delen: bespreken met je buren aan je tafel
• Uitwisselen: gezamelijk de antwoorden uitwisselen

Grondstoffen in Nederland

Aardgas, aardolie en steenkool zit in de ondergrond van het Nederlandse territorium. 

In 1959 werd een gasveld van meer dan 3.000 miljard m3 ontdekt bij Slochteren, Groningen. Het was de op één na grootste gasvoorraad in Europa.

Tot 2024 werd er hier gas gewonnen.

Op Noordzee wordt dat nog steeds gedaan.

Tot 1974 werd er in Limburg steenkool gewonnen.

Gas werd goedkoper, de mijnen waren niet meer rendabel.

Bij Schoonebeek en op de Noordzee worden ook kleine hoeveelheden aardolie opgepompt.

Werkvorm: Placemat

Benoem 3 feiten van de les

Stel 3 vragen aan je buurman/ vrouw over de stof

Benoem 3 begrippen van de les

Benoem 3 dingen die je nog niet wist 

Benoem 3 dingen van de vorige les 

Aantekeningen niet toegestaan!

Aan het werk 

Wat?	§4.2 'Uitputbaar: fossiele brandstoffen' vraag 1 t/m 5
Hoe?	Zelfstandig in stilte
Hulp	Brein, Boek, Buur, Bureau
Tijd	Timer Daarna sluiten we af met de lesdoelcheck
Klaar?	Maak de herhaling Of verdiep je: Anders actief: Pas toe

Aan het werk 

Ik begrijp het wel	Ik begrijp het bijna	Ik vind het nog lastig
Zelfstandig werken: §4.2 'Uitputbaar: fossiele brandstoffen' vraag 1 t/m 5 Klaar? Anders actief: Pas toe	Maak de opdrachten en de herhaling Klaar? Examentrainer extra	Extra uitleg en maak daarna de opdrachten Klaar? Herhaling

Lesdoelcheck

1. Leg uit wat fossiele brandstoffen zijn
2. Beschrijven hoe steenkool ontstaat.
3. Leg het verschil uit tussen bruinkool en steenkool, en hierbij het begrip inkoling gebruiken.
4. Beschrijven hoe aardolie ontstaat uit organische resten van algen, bacteriën en plankton.
5. Leg uit hoe aardgas ontstaat.
6. Vertel waar de grondstoffen in Nederland te vinden zijn.

Sleep de energiebronnen naar de juiste plek.

Primaire energiebron

Secundaire energiebron

Zonnestraling

Aardgas

Benzine

Elektriciteit

Aardolie

Kernenergie

Uranium

Water

Bruinkool

Steenkool

Diesel

Wind

Sleep de energiebronnen naar de juiste plaats in het diagram.

Hieronder zie je zes voorbeelden van fossiele en duurzame energiebronnen. Herken jij ze? Zet ze bij het juiste rijtje

Hernieuwbare energie

Uitputbare energie

Noem 2 oorzaken waarom het energieverbruik op aarde stijgt

Leg het begrip fossiele brandstoffen uit

Waarom zijn fossiele brandstoffen uitputbaar

Noem 3 fossiele brandstoffen

Wat is steenkool?

1. Samengeperste planten / dieren van miljoenen jaren oud
2. Samengeperste zeediertjes van miljoenen jaren oud
3. Een sponzige laag van dode planten
4. Steenkool is een veenlaag uit de Middeleeuwen

Aardolie is ontstaan uit:

1. Steenkool
2. Plankton
3. Bruinkool
4. Turf

Wat is het belangrijkste verschil tussen het ontstaan van steenkool en aardolie?

Aardgas is ...

1. uitputbaar
2. hernieuwbaar

Leg de stelling uit:
Zonder ondoorlatende laag is er geen aardgas in de bodem te vinden.