De Gysbreght en 18e eeuw

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Welkom dv5!

Deze les:

Terugblik

De Gysbreght van Aemstel

Begin 18e-eeuw

Terugblik

toneelontwikkelingen in de Republiek

aandacht voor klassieken: komedie (klucht) en tragedie (treurspel)

klassieken vertalen (translatio) - nabootsen en navolgen (imitatio) - overtreffen (aemulatio)

renaissancetoneel: gedrag tonen (toneel als spiegel) om deugdzaamheid te bevorderen

Amsterdamse Schouwburg: financieel-economische en opiniërende functie

Gysbreght van Aemstel

Log in met je eigen naam.

Wat ben je te weten
gekomen hierover?

Wat is de Gysbreght voor toneel?

1. komedie
2. tragedie

Tragedie

• in vijf bedrijven ondergang van hooggeplaatste figuur (vorst of mythologisch figuur) verheven taalgebruik
• onderwerp: oudheid, geschiedenis of Bijbel
  

Twee soorten

1. retorisch-didactische tragedie: de morele les wordt talig overgebracht
2. Aristotelische tragedie: handelingsgerichte structuur met tijd, plaats en handeling                  

De morele les uit monologen, discussies en beschouwende koren OF uit handelingsverloop

Aristotelische tragedie

Aristoteles-traditie: hoofdpersoon geconfronteerd met sterk innerlijk conflict 

- staat voor dilemma, moet kiezen en maakt de naar de catastrofe (ondergang) leidende verkeerde keuze

- kern: moment van inzicht na de beslissende wending of lotswisseling: de peripeteia (Vondels staatsverandering)

- de morele les voor publiek blijkt uit het handelingsverloop

Gysbreght van Aemstel

Verwijst naar de glorie en macht van Amsterdam

Begin sluit aan bij slot van P.C. Hoofts Geeraerdt van Velsen: de dood van Floris V

Amsterdams ondergang gebaseerd op Vergilius' epos (heldendicht) over de ondergang van Troje, de Aeneis -> translatio/imitatio: paralellen tussen Gysbreght en Vergilius

bv. - Paard van Troje - schip met brandhout met verstopte vijandelijke soldaten Amsterdam in 

bv. Aeneas moet na de val van Troje de stad verlaten en Gysbreght ook als Amsterdam valt 

let op: bij Gysbreght is dat op bevel van de christelijke God en bij Aeneas niet!

Gysbreght van Aemstel

bv. - Paard van Troje - schip met brandhout met verstopte vijandelijke soldaten Amsterdam in 

bv. Aeneas moet na de val van Troje de stad verlaten en Gysbreght ook als Amsterdam valt

let op: bij Gysbreght is dat op bevel van de christelijke God en bij Aeneas niet!

Aemulatio: verbetering van het klassieke, zit hem in het christelijke/Bijbels 

-> held gaat niet ten onder, God laat hem gaan

Rey van Klaerissen

• elk bedrijf eindigt met een rey (koorzang): gesproken/gezongen lyrische bespiegeling, losstaand van de handeling, meer als een soort commentaar op die handeling
• het derde bedrijf wordt afgesloten door nonnen: Rey van Klaerissen, een lied over de Kindermoord van Bethlehem door Herodes (mislukt)
• Gedicht O Kerstnacht, schoner dan de dagen is een traditioneel Nederlands kerstlied

Opgenomen in Liedboek voor de Kerken

Boodschap Rachel vs. Gysbreght

Ander Bijbels figuur, symbolische oermoeder

Plek in Israël van Rachel waar men op bedevaart naartoe gaat als men een kind is verloren

Boodschap: Rachel stop met rouwen, bedroefd rond te dwalen, want jullie kinderen zijn eigenlijk martelaren en hun dood zal zorgen voor een nieuw volk, de christenen (aan het einde van het lied)

Komt overeen met Gysbreght: accepteer dat de stad ten onder gaat, de stad zal daarna verrijzen -> men die 300 jaar later keek naar het toneelstuk en hoorde de Engel dit zeggen 

18e-eeuw: pruikentijd

drie groeperingen met eigen opvattingen over verdeling van macht en bestuur:

1. stadhouder en aanhang (Oranjepartij)
2. regenten tegen stadhouder en macht wilden behouden
3. burgerij (patriotten) tegen stadhouder en regenten, die meer invloed wilden in het bestuur

eind 18e-eeuw: Frankrijk viel de Republiek binnen -> Bataafse Republiek (regentenheerschappij)

economie ging achteruit: handel en nijverheid stagneerden, werkeloosheid en ontevredenheid stegen (wachten op Industriële Revolutie)

18e-eeuwse stromingen

Rationalisme en Verlichting

vs.

Classicisme en sentimentalisme

Vóór donderdag

Beschrijf kort wat de twee toegewezen stromingen inhouden. Hebben deze een verband met elkaar?

Welkom dv5!

Deze les:

Terugblik

18e eeuw: stromingen

Tekstsoorten en -kenmerken 

Opdracht

Denk aan: themaverslag deadline vrijdag 7 april 23.59

Terugblik

Gysbreght van Aemstel

Imitatio/trandslatie: parallelen met Vergilius 

Aemulatio: overtreffen door toevoeging christelijke/God/de Bijbel

Retorisch-didactische tragedie

Morele lessen uit monologen, discussies, beschouwende koren (Rey van Klaerissen)

18e eeuw

regentenheerschappij

gewone burgerij (patriotten) wilden meer macht en invloed bestuur

vier bekende stromingen

Rationalisme & Verlichting

overgang van Renaissance, humanisme en stedelijke cultuur naar rationalisme en de Verlichting

Rationalisme & Verlichting

• Idee dat de Rede (verstand, zelfstandig kritisch denken) de bron van kennis is 

       -> kennis bevordert de deugd

• Het zuivere gebruik van verstand/Rede zal volgens de verlichtingsfilosofen leiden tot een Verlichte samenleving

• Verlichting: emancipatiebeweging door en voor burgerij -> burgerij als bewuste sociale klasse die politieke veranderingen wilde

• Burger als individu: wie ben ik? -> innerlijk leven, zelfbespiegeling, eigen gedrag analyseren

Verlichtingsfilosofen

Pleitten voor verdraagzaamheid en godsdienstvrijheid; mensen moesten mondig worden, kennis moest nuttig zijn en op het leven en de maatschappij toepasbaar

Immanuel Kant: wat moet ik doen? Mensen moesten zich zo gedragen dat hun handelingen steeds tot een algemene wet voor iedereen kon worden verheven

Jean-Jacques Rousseau: mens van nature vrij en in zijn oorspong goed, opvoeding tot belangrijk thema in Verlichting

Classcisme & sentimentalisme 

Classicime & sentimentalisme 

Classicisme (kunst en toneel)

• nadruk op eenvoud, zakelijkheid, regelmaat en heldere lijnen -> aansluiting bij Verlichtingsideaal van morele zuiverheid 
• deugdzaamheid bevorderen

Sentimentalisme (literatuur)

• behelse en overdrijving van romantische gevoelens, met overgevoeligheid
• meer aandacht voor godsdienst, de liefde en deugd
• thema's: dood, onsterfelijkheid, nacht en eenzaamheid
• logisch gevolg van Verlichting; paste bij positieve waardering van het menselijke gevoelsvermogen

Tekstsoorten en -kenmerken

literatuur door en voor burgers 

opvattingen in romans, essays, brieven

satire: spottende teksten die belerend en kritisch bedoeld zijn

schrijvers als opvoeders en opinievormers

opkomst vrouwen als schrijfsters 

Opdracht: tekstkenmerken

18e-eeuwse tekstsoorten: kindergedichten, spectoriale geschriften, imaginaire reisverhalen en brief-/zedenromans

Noteer bij elke tekstsoort minimaal twee tekstkenmerken en één voorbeeld van een bijpassende tekst met de schrijver 

Tip: literatuurgeschiedenis.org of je LaagLand boek

Eerder klaar? 

Ga verder met je themaverslag. Stel vragen als je die hebt. 

Deadline volgende week vrijdag 7 april 23.59