Classicisme lessenreeks (3 lessen)

• Muziek
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5,6

Muziekgeschiedenis

Het Classicisme

1750-1825

Na deze lessenreeks:

• Ken en herken je de technische termen / compositie technieken uit het Classicisme: 
  > De drieklank als basismotief
  > Toonladderfiguren
  > Strenge periodebouw 
  > Cadensen
  > Albertijnse bas
  > Overgansdynamiek
  > Contrastwerking
  
  
• Herken je het Klassieke Symfonieorkest - het Strijkkwartet - andere kamermuziekcombinaties + de instrumenten uit deze orkesten en ensembles
• Kun je de HOOFDVORM  analyseren
• Ken en herken je het Menuet (dansen) als deel van een symfonie
• Ken je de opbouw van een symfonie en een sonate
• Weet je dat Mozart, Haydn en Beethoven de belangrijkste componisten uit deze tijd waren 

Dit weet ik al over muziek uit
het Classicisme

Maatschappij

De periode van het Classicisme (ongeveer 1750-1825) werd gekenmerkt door een interesse in de klassieke oudheid (Grieken en Romeinen). De maatschappij was verdeeld in sociale klassen, waarbij de adel en rijke burgers de cultuur bepaalden. Ze genoten van muziek, opera en andere culturele evenementen. 

Componisten zoals Mozart, Haydn en Beethoven maakten muziek die elegant en goed gestructureerd was.

Tegelijkertijd ontstond de Verlichting, waarbij filosofen als Voltaire en Rousseau pleitten voor meer vrijheid en gelijkheid. Dit leidde uiteindelijk tot politieke veranderingen, zoals de Franse Revolutie. 

Kortom, het Classicisme was een periode van grote veranderingen in de maatschappij, waar de zoektocht naar balans, orde en logica centraal stond, zowel in muziek als in andere aspecten van het leven.

Compositie technieken 

uit het Classicisme

Muziek uit de Klassieke periode kenmerkte zich door een duidelijke, gestructureerde opbouw. De drieklank werd als basismotief gebruikt en composities volgden vaak een strenge periodebouw, met symmetrische zinnen van 4 of 8 maten. Er kwamen ritmische en melodische versieringen zoals toonladderfiguren, en de overgang tussen secties werd dynamisch geaccentueerd. Cadenzen zorgden voor een rustpunt aan het einde van zinnen, terwijl de Albertijnse bas een snel herhalend patroon in de baslijn introduceerde. Er werd gespeeld met contrasten in tempo, dynamiek en instrumentatie. Deze technieken gaven de muziek helderheid en balans.

Drieklank motief

Het drieklankmotief is een belangrijk kenmerk van de muziek uit de klassieke periode. Het bestaat uit drie tonen die samen een akkoord vormen, bijvoorbeeld een majeur- of mineurakkoord. Componisten gebruikten de drieklank als de basis voor hun harmonieën, omdat het eenvoudig en helder was. Dit zorgde voor een strakke structuur en maakte de muziek toegankelijk voor een breed publiek. Het drieklankmotief werd vaak herhaald of gemoduleerd naar andere toonladders, waardoor het een herkenbaar en stabiliserend element werd in de klassieke muziek. Het benadrukte de balans en eenvoud die zo kenmerkend zijn voor deze periode.

Piano Sonata No.13 in B-flat major, K.333

Deel 1: Allegro

Mozart

Welke akkoorden worden hier als gebroken drieklank gespeeld in de linkerhand?

Toonladderfiguren

In de muziek van het classicisme speelden toonladderfiguren een belangrijke rol, omdat ze perfect pasten binnen de duidelijke, symmetrische en gestructureerde stijl van die tijd. Toonladderfiguren zijn muzikale passages die gebaseerd zijn op de opeenvolgende tonen van een toonladder (diatonisch of chromatisch) en werden op verschillende manieren gebruikt in composities.

Versierde melodieën: Om melodieën te versieren of dynamischer te maken, terwijl de onderliggende harmonie duidelijk bleef.

Overbruggingen en verbindingen: Om verschillende secties of thema’s met elkaar te verbinden, bijvoorbeeld bij modulaties of overgangsmomenten.

Virtuositeit: In sonates, symfonieën en concerten werden toonladderfiguren vaak als virtuoze passages gebruikt, bijvoorbeeld in soloconcerten, om de technische vaardigheden van een uitvoerder te demonstreren.

Balans en eenvoud: De toonladderfiguren pasten binnen het ideaal van evenwicht en helderheid, wat belangrijk was in het classicisme. Ze hielpen om een gevoel van richting en voorspelbaarheid te creëren.

Dynamische expressie: Ze werden ingezet om dynamische spanning op te bouwen (bijvoorbeeld een crescendo) of een climax voor te bereiden.

Strenge Periodebouw (1/2)

De strenge periodebouw tijdens het classicisme verwijst naar de strikte toepassing van regels en verhoudingen die ontleend zijn aan de klassieke oudheid, vooral de architectuur van de Grieken en Romeinen. Architecten, kunstenaars én componisten uit deze periode streefden naar symmetrie, harmonie en eenvoud. 

De strenge periodebouw stond in contrast met de overdaad van voorgaande stijlen, zoals de Barok. 

Dit maakte het classicisme een rationele en gecontroleerde stijl. 

Monumentale gebouwen zoals tempels, overheidsgebouwen en theaters werden vaak ontworpen 

met een strak en formeel uiterlijk.

Strenge Periodebouw (2/2)

In de muziek weerspiegelde de strenge periodebouw zich in een nadruk op structuur, balans en eenvoud, vergelijkbaar met de architectuur. Enkele kenmerkende elementen zijn:

• De hoofdvorm: Componisten gebruikten vaste vormen, zoals de hoofdvorm, waarin muziek een duidelijke expositie, doorwerking en reprise heeft. Dit zorgde voor een logische en evenwichtige opbouw.
  
• Symmetrie en balans: Muzikale zinnen en thema’s waren vaak symmetrisch en bestonden uit regelmatige perioden (zoals een vraag- en antwoordstructuur).
  
• Dynamiek en contrast: Er werd gebruikgemaakt van dynamische contrasten (zoals piano en forte) en duidelijke overgangen, maar zonder de overdadige complexiteit van de barok.
  
• Eenvoud en duidelijkheid: De muziek was minder polyfoon dan in de barokperiode, met meer nadruk op homofonie (een duidelijke melodie begeleid door akkoorden).
  
• Orkestratie: Het klassieke orkest werd gestandaardiseerd, met vaste secties zoals strijkers, blazers en soms percussie.
  

Cadensen

In de muziek van het classicisme speelden cadensen een essentiële rol, omdat ze de structuur en harmonie van composities duidelijk afbakenden en hielpen bij het creëren van balans en expressie. Cadensen zijn harmonische afsluitingen die een muzikale zin, frase of sectie afronden en een gevoel van rust of spanning geven.

Volledige cadens: Dit was de meest gebruikte cadens en bestond uit 

een dominant-akkoord (V) gevolgd door de tonica (I). 

Het gaf een sterk gevoel van afsluiting.

Onvoltooide cadens: Eindigde op de dominant (V) en 

liet spanning bestaan, vaak gebruikt aan het einde van 

een frase of een doorwerking. Een open einde... 

Bekijk de volgende video: met welke cadens eindigt dit gedeelte. 

Kijk naar de laatste maat op pagina 1 en de eerste maat op pagina 2 

Albertijnse bas

De Albertijnse bas is een begeleidingsfiguur dat veel voorkomt in de muziek van het classicisme. Het bestaat uit een patroon waarbij de tonen van een akkoord in een herhalende, gebroken volgorde worden gespeeld (bijvoorbeeld: grondtoon, kwint, terts, kwint). Dit patroon zorgt voor een vloeiende, harmonische basis die de melodie ondersteunt zonder de helderheid ervan te verstoren.

De Albertijnse bas was populair omdat het een gevoel van beweging en elegantie creëerde, terwijl de structuur van de muziek eenvoudig en overzichtelijk bleef. Componisten zoals Wolfgang Amadeus Mozart gebruikten deze techniek vaak in hun pianomuziek, zoals in de begeleiding van sonates en concerten. 

Overgansdynamiek

1. Terrassendynamiek in de Barokmuziek verwijst naar abrupte, blokkerige overgangen tussen harde en zachte passages zonder geleidelijke volume-opbouw of -afbouw. 

2. Overgangsdynamiek verwijst naar geleidelijke veranderingen 

in de klanksterkte in muziek, zoals crescendo en decrescendo of 

diminuendo. Dit is een kenmerkend dynamisch effect van 

het classicisme, in contrast met de abrupte veranderingen 

(terrassendynamiek) die kenmerkend waren voor de Barok.

Overgangsdynamiek werd veel gebruikt om 

spanning en expressie op te bouwen, en om 

muzikale frases en thema’s meer natuurlijke 

vloeiendheid en emotie te geven. 

We kennen maar 2 vormen van dynamiek

Contrastwerking

Voorbeelden van contrasten in de muziek zijn:

• Majeur / mineur
  
• Tonica / dominant
  
• Hard / zacht
  
• Unisono / meerstemmigheid 
  
• Tutti / solo
  
• Blazers / strijkers
  
• Snel / langzaam
  
• Homofoon / polyfoon
  
• Korte notenwaarden / lange notenwaarden
  

Zorg dat je verschillende contrasten kunt benoemen en herkennen. Gebruik hierbij altijd het lijstje met MUZIKALE MIDDELEN.

Hier krijg je in het CE veel vragen over!

Het Klassieke symfonie orkest

Het strijkkwartet

Een strijkkwartet is in de klassieke muziek een kamermuziekwerk voor vier strijkinstrumenten. 

De gebruikelijke bezetting is: twee violen, een altviool en een cello. 

Het is ook de term voor het muziekensemble dat die muziekstukken uitvoert. 

De pianoforte ontstond als een directe opvolger van het klavecimbel. 

Het instrument werd rond 1700 uitgevonden door een Italiaanse instrumentenbouwer. Het belangrijkste verschil met het klavecimbel was het mechanisme waarmee de snaren werden aangeslagen. Terwijl het klavecimbel snaren plukte, gebruikte de pianoforte hamers die de snaren aansloegen, waardoor het mogelijk werd om dynamiek te variëren (zacht en hard, oftewel piano en forte) door de kracht waarmee de toetsen werden bespeeld.

De pianoforte werd populair tijdens het classicisme, omdat componisten zoals Mozart en Beethoven gebruik konden maken van de expressieve mogelijkheden die het instrument bood. Het ontwerp evolueerde snel, 

met verbeteringen in klank, omvang en mechaniek, 

waardoor de piano uiteindelijk de standaard werd in 

zowel kamermuziek als solorepertoire. De pianoforte legde 

daarmee de basis voor de moderne vleugel en piano zoals we die vandaag kennen.

Nieuw instrument

De klarinet is een blaasinstrument behorend tot de enkelrietinstrumenten. 

In het harmonieorkest en symfonieorkest wordt de klarinet 

gerekend tot de houtblazers. De naam komt van clarinetto, een 

verkleinwoord van het Italiaanse clarino, een soort trompet.

De klarinet is waarschijnlijk rond 1690 uitgevonden.

De meest gangbare klarinet is de B♭-klarinet, deze 

is ongeveer 66 centimeter lang. 

Vroeger werd voor iedere toonsoort 

een andere klarinet 

gebruikt.

Nieuw instrument

OPBOUW

Expositie: 

Thema 1 (in Tonica) - overgangszin/groep - thema 2 (in Dominant) - slotgroep [de gehele expositie wordt herhaald]

Doorwerking: 

Gebruik thema's of nieuw materiaal, modulaties, sequensen, motiefverwerking

Reprise: 

Herhaling expositie; Thema 1 (in Tonica) - verbindingsgroep - thema 2 (in Tonica!) 

Eventueel coda 

Afsluiting muziekstuk met slotcadens 

DE HOOFDVORM

Tijdens het Centraal Examen moet je een HOOFDVORM kunnen analyseren.

In een partituur moet jij de verschillende vormonderdelen en compositietechnieken kunnen herkennen / benoemen.

Menuet

Een menuet is van oorsprong een volksdans, maar in de 17e en 18e eeuw werd het ook in een aangepaste vorm in hofkringen gedanst. 

De passen die gemaakt moeten worden, zijn behoorlijk klein en ingewikkeld. 

Kenmerken:

• Driekwartsmaat
• Matig tempo
• Driedelige liedvorm ABA
• Kreeg tijdens het classicisme een plaats in symfonieën (derde deel)

In de Klassieke periode werd het menuet onderdeel van grotere werken, namelijk

van symfonieën en sonates. 

Dansen uit het Classicisme

Voorbeelden van een Menuet in stukken uit het Classicisme

Symfonie - Soloconcert - Sonate

4 DELEN:

1. Allegro: hoofdvorm, snel

2. Adagio / andante: , hoofdvorm, langzaam

3. Menuet: dans, 3/4, ABA, trio, matig snel

4. Finale: allegro of presto, uitbundig, 

hoofdvorm of rondo, wordt soms 

afgesloten met een cadens (solo stuk)

Symfonische structuren

MELODISCH
    Strenge periodebouw (voor- en nazin zijn even lang)
    Drieklank als basis van motieven
    Gebruik toonladderfiguren

HARMONISCH
    Gebruik van grondtoon en kwint
    Cadens: I - V
    Albertijnse bas
    Unisono momenten

DYNAMISCH
    Overgangsdynamiek

INSTRUMENTEN

Het klassieke symfonieorkest

Het strijkkwartet (1e viool, 2e viool, altviool, cello)

Kamermuziek

Soloconcert

Fortepiano - klarinet

CONTRASTWERKING

majeur - mineur

sterk - zacht

unisono - meerstemmig

tutti - solo

snel - langzaam

homofoon - polyfoon

SYMFONISCHE STRUCTUREN

De hoofdvorm / sonatevorm

Het menuet

Rondo

Variatievorm

Samenvatting muzikale kenmerken

COMPONISTEN

Mozart

Haydn

Beethoven

>> 1e Weense School

Examenvragen

Stijlperiode het Classicisme

J.S. Bach - Das wohltemperierte Klavier II, Fuga 24

Dit vragenblok gaat over een fuga voor klavecimbel van Johann
Sebastian Bach (1685 - 1750).
De klank is een halve toon lager dan de notatie.

J.S. Bach - Das wohltemperierte Klavier II, Fuga 24

 

Je ziet hier de expositie van de fuga.

VRAAG 1:

In welke volgorde zetten de stemmen

het thema in?

Gebruik de termen alt, tenor en bas.

In welke maten zie je een steminzet?

J.S. Bach - Das wohltemperierte Klavier II, Fuga 24

 

Je ziet hier de expositie van de fuga.

VRAAG 2:

Wat is de functie van de ais (maat 1)?

De functie van de ais in maat 1 is:

J.S. Bach - Das wohltemperierte Klavier II, Fuga 24

 

Je ziet hier de expositie van de fuga.

VRAAG 3:

Komt er in deze expositie een 

divertimento (tussenspel) voor?
Licht je antwoord toe.

Ja / nee, omdat:.............

Komt er in deze expositie een
divertimento (tussenspel) voor?
Licht je antwoord toe.

Ja / nee, omdat:.............

Het fragment is de derde thema-inzet en het vervolg.
Het karakter van het vervolg verschilt van het karakter van het thema.
VRAAG 4:
Noem drie verschillen tussen het thema en het vervolg.
Ga bij je antwoord uit van het vervolg.

J.S. Bach - Das wohltemperierte Klavier II, Fuga 24

Het begin van het thema (fragment 1) is nogmaals afgedrukt:

In de loop van de fuga klinkt het thema in een andere toonsoort. In fragment 2 klinkt dit laatste thema.

VRAAG 5:
Geef de technische term voor de relatie tussen de toonsoort van fragment 3 en de hoofdtoonsoort van de fuga.

Fragment 2

Fragment 1

Geef de technische term
voor de relatie tussen de toonsoort van fragment 3 en
de hoofdtoonsoort van de fuga.

J.S. Bach - Das wohltemperierte Klavier II, Fuga 24

Van een gedeelte uit de doorwerking 

is de volledige partij afgedrukt

In het gedeelte komt twee keer een 

chromatische reeks van vier tonen voor.

VRAAG 6:

Geef de maatnummers van één van die reeksen.

VRAAG 6:
Geef de maatnummers van één van die reeksen.

J.S. Bach - Das wohltemperierte Klavier II, Fuga 24

Deze fuga is geschreven in de barok. Een fuga is een polyfone vorm

waarin imitatie voorkomt.

VRAAG 7:

Noem twee andere barok-kenmerken die in het fragment te horen zijn.

VRAAG 7:
Noem twee andere barok-kenmerken
die in het fragment te horen zijn.

J.S. Bach - Das wohltemperierte Klavier II, Fuga 24

Het fragment is het slot van de fuga.

VRAAG 8:

Geef bij elke bewering aan of deze juist of onjuist is.

1. In dit slot komt een stretto voor.
2. In dit slot komt een orgelpunt voor.

3. In dit slot komt een picardische terts voor. (majeur einde in een

mineur stuk)

VRAAG 8:
Het fragment is het slot van de fuga.
Geef bij elke bewering aan of deze juist of onjuist is.

1 In dit slot komt een stretto voor.
2 In dit slot komt een orgelpunt voor.
3 In dit slot komt een picardische terts voor.

J.S. Bach - Das wohltemperierte Klavier II, Fuga 24

Deze fuga van Bach wordt ook wel op piano uitgevoerd.

In tegenstelling tot de klavecimbel-uitvoering is de klank in de

piano-uitvoering niet een halve toon lager dan de notatie.

Fragment 1 is het slot van de fuga op klavecimbel; 

Fragment 2 is het slot van de fuga op piano.

Het tempo van de pianist is sneller dan het tempo van de klavecinist.

VRAAG 9:

Noem nog een verschil in tempo tussen beide uitvoeringen.

Ga bij je antwoord uit van de piano-uitvoering.

Fragment 1

Fragment 2

VRAAG 9:

Noem nog een verschil in tempo tussen beide uitvoeringen.
Ga bij je antwoord uit van de piano-uitvoering.

J.S. Bach - Das wohltemperierte Klavier II, Fuga 24

Fragment 1 is het slot van de fuga op klavecimbel

Fragment 2 is het slot van de fuga op piano

De notatie is voor beide instrumenten hetzelfde, maar 

de uitvoeringen verschillen.

VRAAG 10:

Geef bij elke bewering aan of deze juist of onjuist is

1 De uitvoeringen verschillen in articulatie.
2 De uitvoeringen verschillen in dynamiek.

Fragment 1

Fragment 2

VRAAG 10:
Geef bij elke bewering aan of deze juist of onjuist is

1 De uitvoeringen verschillen in articulatie.
2 De uitvoeringen verschillen in dynamiek.

Dit weet ik nu over muziek
in de Barok

Extra materiaal

de Barok

Wat is contrapunt?

Extra materiaal

de Barok

Wie was Johan Sebastiaan Bach?