neologismen

• Nederlands
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 1-3

Afleidingen & samenstellingen

Kaasboer Houten Castellum

Lesdoelen

- Je weet wat een neologisme is

- Je weet wat het verschil is tussen een afleiding, een samenstelling en een samentrekking

- Je weet wat context is

- nepobaby

- leeswee

- hittefit

- barbiecore

Neologisme

De wereld rondom ons verandert voortdurend.

Ook onze taal is in beweging.

Er ontstaan regelmatig nieuwe woorden of bestaande woorden krijgen een nieuwe betekenis.

Neologisme = een nieuw gevormd woord of een bestaand woord met een nieuwe betekenis. Er is betekenisuitbreiding, bijvoorbeeld 'lauw'.

Coronavocabulaire

Wat betekent 'vocabulaire'?

1. woordenboek
2. zinnen
3. onderwerpen
4. woordenschat

Blalbla

Wat wordt hier bedoeld met 'eendagsvliegen'?

1. een vliegensoort die kort leeft
2. iets dat kort populair is
3. iets dat lang populair is
4. iets dat één dag populair is

Coronawoordenboek

'Eindeloos samenstellen'

Het Nederlands leent zich daar ook goed voor, zegt Roos de Bruyn van Onze Taal. "Het Nederlands is een heel samenstellingsvriendelijke taal, we kunnen eindeloos samenstellingen maken.

"Woorden als anderhalvemetersamenleving drukken ook heel goed uit waar we naartoe moeten straks, namelijk dat we meer afstand moeten houden. Dat soort woorden voorzien in hun behoefte."

De woorden van de week

1. comfortwater (het, g.mv.) leiding- of drinkwater dat consumenten gebruiken voor het creëren van bovenmatig comfort, zoals een groen gazon tijdens een droge zomer of een privézwembad

2. AI-journalist (de, -en) AI-toepassing die objectieve nieuwsberichten genereert op basis van feitelijk correcte informatie

3. asoactivisme - (het, g.mv.) activisme dat gemotiveerd is door eigenbelang

driesterrenvrouw  -  sproeipis  -  geitenpaadjespolitiek

www.vandale.nl

Neologismen, zoals:
anderhalvemetersamenleving,
hoestschaamte
coronabuikje

Samenstelling

• Alle delen (twee of meer) kunnen zelfstandig voorkomen.
• Vaak twee zelfstandige naamwoorden.
  
• Soms ook een combinatie van zelfstandig naamwoord met een bijvoeglijknaamwoord, telwoord, werkwoord of afkorting.
  

Afleiding

• Woord waarvan niet alle delen zelfstandig kunnen voorkomen.
  
• Verkleinwoorden, meervouden en werkwoordsvervoegingen zijn voorbeelden van afleidingen.
  
• Een grondwoord vormt de basis en daaraan zijn voor- en/of achtervoegsels toegevoegd.

Verbind de grondwoorden met het passende voor- of achtervoegsel

a

her

vol

on

aller

liefde

kennen

beste

eerlijk

sociaal

Voorvoegsels

• Er bestaan veel woorden met be-, ge-, her-, on(t)-, ver-, wan-, en aarts- ervoor.
  
  
• Deze korte stukjes zijn voorvoegsels, je schrijft ze altijd op dezelfde manier. 

Voorbeelden

gezang

beantwoorden

herzien

ontcijferen

vergeven

wangedrag

aartsrivaal 

Achtervoegsels

• Er zijn veel woorden met -heid, -lijk, -ing, -ig, -er, -erd, -aar, -aard, -baar, -rik of -isch erachter.
  
  
  
• Deze korte stukjes zijn achtervoegsels.
  
  
• Je schrijft ze altijd op dezelfde manier. 

Voorbeelden

blijheid

duidelijk

afdeling

aardig

aansteker

eigenaar

aaibaar

fantastisch

Waarom?

• Door voor- en achtervoegsel verandert de betekenis van een woord.
  
  
  
• Kijk dus altijd goed in de zin wat er precies bedoeld wordt.
  
  
  Het einde van de film is prachtig.
  De docent kan eindeloos doorzeuren over mijn punt

Oefening woorden maken

In de volgende dia's moet je zoveel mogelijk woorden opschrijven door een voor- of achtervoegsel toe te voegen.

Bijvoorbeeld: beleefd

- onbeleefd - onbeleefdheid - beleefdheid -

besmetten

vinden

einde

liefde

werken

Wat betekent het voorvoegsel 'anti-'

1. tegen
2. voor
3. zonder
4. opnieuw

Wat is de betekenis van het voorvoegsel mis-?

1. zonder
2. opnieuw
3. niet meer
4. verkeerd

Wat is de betekenis van het voorvoegsel ex-?

1. zonder
2. opnieuw
3. niet meer
4. slecht

Oefening woorden met achtervoegsels

In de volgende dia's moet je een woord opschrijven dat past bij de omschrijving. Dit is een woord met een achtervoegsel.

Bijvoorbeeld: te drinken - drinkbaar

uit te klappen

kunnen werken

iemand die lui is

te betalen

het verminderen

dat wat overblijft

dat wat je gebakken hebt

als van een dier

met heel veel begrip

Leg in eigen woorden uit wat het verschil is tussen een samenstelling en een afleiding

Maak 7.2 A + B in Learnbeat.

Dit is huiswerk voor morgen.

Porte-manteauwoorden

Veel neologismen bestaan uit twee bestaande woorden die zijn samengevoegd. Die neologismen zijn dus helemaal niet zo ‘nieuw’. Een speciaal soort neologismen zijn de ‘porte-manteaus’, ook wel ‘smeltwoorden’ of ‘kofferwoorden’ genoemd (samentrekkingen). Deze porte-manteaus zijn nieuwe woorden (meestal zelfstandige naamwoorden of werkwoorden) die bestaan uit twee overlappende woorden of woorddelen. Die combinatie vormt een nieuw begrip dat verwijst naar iets nieuws of naar iets dat al langer bestaat maar waar nog geen woord voor was. Een ander kenmerk van porte-manteaus is dat bestaande woorden in de combinatie vaak worden verkort. Voorbeelden zijn ‘vechtscheiding’ (vechten+scheiding), ‘consuminderen’ (consumeren+minder), ‘participizza’ (participatie+pizza) uit de tv-serie De Luizenmoeder, Brexit’ (Britain+exit), ‘romkom’ (romantiek+komedie), ‘bionade’ (biologisch+limonade), ‘glamping’ (glamour+camping) of ’conculega’ (concurrent+collega).

Is quarantinderen een samentrekking of een samenstelling? 

Is afstandsgroet een samentrekking of een samenstelling?

Sleep het nieuwe woord naar de juiste definitie.

samentrekking

samenstelling

quarantinderen

afstandsgroet

Kun je een ander voorbeeld noemen
van een portemanteau?

AD

Wat is context?

"Dan kun je door middel van de context, de woorden en zinnen rondom dat woord, de betekenis van het woord raden"

"De context is de totale omgeving waarin iets zijn betekenis krijgt. Zowel de letterlijke tekst, als een situatie of betrokken personen."

Wat is inflatie?

1. De waarde van geld stijgt.
2. De prijzen blijven gelijk.
3. De waarde van geld stijgt en de prijzen veranderen niet.
4. Voor dezelfde hoeveelheid geld kun je minder dingen kopen dan voorheen.

Wat is beknibbelen?

1. Besparen
2. Royaal en vrijgevig zijn
3. Vergroten
4. Verkleinen

Opdracht

1. Lees het artikel. 

2. Onderstreep tijdens het lezen de moeilijke woorden.

3. Bespreek in een tweetal de moeilijke woorden:                                   (10 min)

    Weten jullie samen wat de betekenis is? 

    Kun je die uit de context halen?

4. Maak twee zinnen met een moeilijk woord. Probeer zinnen te maken waarin je de betekenis

    van het woord uit de context kan halen. De context is dan dus de zin.

5. Klassikaal bespreken van de gemaakte zinnen.                                  (10 min)

 

Welke zinnen hebben jullie gemaakt?

Anderhalvemetersamenleving in het woordenboek

Denk jij dat de woorden 

graaiflatie, krimpflatie of beknibbelflatie 

in het woordenboek komen te staan? 

Geef een tip en een top voor deze les.

Een 'portmanteauwoord' is een samentrekking van twee bestaande woorden. Een voorbeeld hiervan is...

1. gezichtsmasker
2. balconversatie
3. lockdownkilo's
4. virus