Expressionisme

• Kunst
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Modernisme: Les 2

Fauvisme en Expressionisme

Fauvisme

• nieuwe stijl
• Les Fauves --> Wilde beesten
• Kort bestaan
• Matisse

In Frankrijk ontwikkelde zich aan het begin van de 20e eeuw een nieuwe stijl. In tegenstelling tot de soms wat grimmige, donkere kunst van de kunstenaars aan het einde van de 19e eeuw, ontwikkelden de Fauvisten een stijl met felgekleurde landschappen en figuren. Doormiddel van felle kleuren, dikke lijnen en een gedurfde verftoets, probeerden de Fauvisten emotie over te brengen. 

Toen de Fauvisten in 1905 exposeerden in de Salon d’Automne, was het contrast met de traditionele kunst zo groot dat de kunstcriticus Louis Vauxcelles de kunstenaars omschreef als 'Les Fauves' oftewel Wilde Beesten, en zo kreeg de groep zijn naam.

Les Fauves was één van de eerste nieuwe kunstbewegingen in het begin van de 20e eeuw, maar bestond slecht kort. In 1910 viel de groep uiteen en gingen de kunstenaars elk hun eigen weg.

De werken van de Fauves in Frankrijk vertoonden veel overeenkomsten met de Expressionisten.

Eén van de meest bekende Fauvisten is Matisse. Hij liet zich, net als veel andere Fauvisten en kunstenaars in het algemeen in die tijd, inspireren door het primitivisme, met name kunst uit Afrika en andere niet-westerse culturen. Kunstenaars waren er van overtuigd dat deze culturen minder verpest waren door de Westerse maatschappij en dat de mensen dichter bij de natuur stonden.

Hun interesse in primitieve culturen versterkte hun reputatie van 'wilde beesten' des te meer. 

Bekijk de afbeelding.
Leg uit hoe de kunstenaar van dit werk
de werkelijkheid heeft geabstraheerd.

Expressionisme

•   emotionele impact boven nauwkeurige weergave van de werkelijkheid.
  
•  'Die Brucke' en 'Der Blaue Reiter'
•   diepste gevoelens
•   'Primitieve' kunst

Zoals met de meeste kunststromingen in de kunstgeschiedenis, was het niet zo dat de Expressionisten zichzelf deze naam gaven.

De benaming werd voor het eerst gebruikt rond 1910, als een omschrijving van verschillende kunstenaars die veel artistieke overeenkomsten hadden, en die de emotionele impact van een schilderij belangrijker leken te vinden dan een nauwkeurige weergave van de werkelijkheid.

Hoewel er vele kunstenaars uit deze tijd als 'Expressionist' gekenmerkt kunnen worden, zijn twee in Duitsland begonnen groepen, 'Die Brucke' en 'Der Blaue Reiter', het meest bepalend geweest voor de stijl. 

Ze werden gedeeltelijk geïnspireerd door de Romantici en Symbolisten uit de vorige eeuw. Hoewel ze hun interesse in het spirituele en het gevoelsleven deelden, schoven de Expressionisten de geïdealiseerde figuren en 'opgepoetste' schilderijen van bijvoorbeeld Lawrence Alma-Tadema opzij. In plaats van het op het doek zetten van de zichtbare buitenkant van hun onderwerpen, wilden zij hun diepste gevoelens in hun kunst tot uiting brengen. 

De expressionisten haalden, net als veel van hun tijdgenoten, inspiratie uit zogenoemd 'primitieve' kunst, zoals kunst uit Afrika, maar ook kunst uit de Middeleeuwen of volkskunst.

Deze bronnen waren voor kunstenaars een welkom alternatief, op de gevestigde conventies, die door de Expressionisten als meer authentiek werd gezien.

Vergelijk deze drie werken. Welke overeenkomsten zie je?

Vergelijk deze twee werken. Leg uit waarom het werk van Alma-Tadema (links) meer in de smaak viel bij het grote publiek in die tijd.

Die Brücke

•  nieuwe kunst voor een modern publiek
•  Nietzsche (aldus sprak zarathustra)
•   heldere kleuren en primitieve schoonheid
•   thema's: eenzame individu in de grote stad + vrouwelijk naakt
•  1906: eerste tentoonstelling in lampenwinkel in Dresden
• 1912: groep valt uit elkaar

In 1905, kwamen vier jonge kunstenaars uit Dresden en Berlijn samen. Ze noemden zich Die Brücke (De Brug). Geleid door Ernst Ludwig Kirchner, wilde de groep een radicaal nieuw kunstvorm creeeren, die een modern publiek zou aanspreken en die ze zelf karaktiseerden als jong, levendig en stedelijk. 

Geinspireerd door de werken van Friedrich Nietzsche, de 19e eeuwse Duitse filosoog, wilden zij, zoals hun naam al suggereerde, de brug zijn tussen het heden en de toekomst.

Hoewel elk van de kunstenaars duidelijk een eigen stijl had, kenmerken de werken van Die Brücke zich door heldere, vaak niet met de werkelijkheid overeenkomende kleuren en een 'primitieve' schoonheid, geïnspireerd door Afrikaanse en Europese, middeleeuwse kunst. 

De thema's die vaak terugkomen in hun werken zijn de eenzaamheid en beklemming van de moderne grote stad, en meer sexueel geladen werken met het vrouwelijk naakt in de hoofdrol.

De eerste tentoonstelling met werken van Die Brücke, vond plaats in de showroom van een lampenwinkel in Dresden in 1906. Hier waren voornamelijk afdrukken van houtsnedes te zien, waarbij ze hun interesse in oude Duitse kunst lieten zien.

In de aankondiging van deze expositie liet Kirchner weten dat de groep revolutionaire plannen had:

'With faith in progress and in a new generation of creators and spectators we call together all youth. As youth, we carry the future and want to create for ourselves freedom of life and of movement against the long established older forces.'

Dit optimisme was geen lang leven beschoren. Conflicten en onenigheden binnen de groep zorgden ervoor dat Die Brücke in 1913, net voor de Eerste Wereldoorlog, uiteen viel. 

Leg uit hoe Kirchner de beklemming en isolatie van de grote stad in dit werk heeft verbeeld.

Der Blaue Reiter 

•   Opgericht in Munchen 1911
•   Kandinsky
•   Der Blaue Reiter almanac
•   Het spirituele, de wereld verbeteren
•   Filosofie ook betrekking op muziek en theater

De in Munchen gevestigde groep Der Blaue Reiter, bestond slechts vanaf hun eerste expositie in Galerie Thannhausen in 1911 tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in 1914.

De groep werd opgericht door Vasily Kandinsky, als een alternatief op een andere kunstenaarsgroep waar hij onderdeel van was geweest, de meer conservatieve Neuen Künstlervereinigung München (New Artists Association of Munich or NKVM). De naam van de groep werd afgeleid van het motief van en ridder ter paard, dat vaak gebruikt werd door Kandinsky.

Dit motief verscheen ook op de cover van Der Blauwe Reiter almanac, die in mei 1911 gepubliceerd werd. Hieruit kun je Kandinsky's interesse in middeleeuwse tradities en volkskunst van zijn thuisland Rusland afleiden.

In tegenstelling tot Die Brücke, wiens onderwerpen uit de realiteit werden geplukt, fysiek en direct, onderzochten Kandinsky en de andere Die Blaue Reiter kunstenaars het spirituele in hun kunst, wat vaak resulteerde in een meer symbolische kunstvorm. Ze geloofden dat deze spirituele ideeen overgebracht konden worden door beeldaspecten als kleuren en lijnen en, net zoals bij muziek, zo een emotionele reactie teweeg konden brengen bij de kijker. De kunstenaars van Der Blaue Reiter geloofden bovendien dat kunst de wereld zou kunnen verbeteren.

In de almanac stonden naast essays van Kandinsky, Franz Marc en andere Duitse en Russische kunstenaars, ook composities van de expressionistisch componist Arnold Schonberg, en stukken over Kandinsky's experimentele theaterstuk: Der Gelbe Klang. Hieruit kun je afleiden dat Der Blaue Reiter hun meer filosofische benadering niet alleen wilden toepassen op beeldende kunst, maar op cultuur in het algemeen. Deze ideeën werden later verder uitgewerkt in het Bauhaus, waar Kandinsky na de oorlog werkzaam was. (Franz Marc stierf tijdens de slag bij Verdun in 1916).

Die Brücke

Der Blaue Reiter

Oostenrijks expressionisme

•  Individuele kunstenaars
•   Kokoschka en Schiele

Der Blaue Reiter en Die Brücke hadden een aantal vaste kunstenaars, maar ook daarbuiten werkten kunstenaars, meer individueel, die je tot het Expressionisme kan rekenen.

Oskar Kokoschka en Egon Schiele onderscheiden zich met schilderijen die intense, soms zelfs gewelddadige gevoelens laten zien, waar vaak een diepere, psychologische betekenis achter zit.

Kenmerken expressionisme

• individuele, subjectieve expressie; persoonlijke uitdrukking van gevoelens
•  felle, onnatuurlijke kleuren
• platte vlak, geen duidelijk perspectief, negeren van ruimtelijkheid
• grillige beelden, vervormingen
• stevige, soms agressieve penseelstreken
• dynamische composities
• energieke lijnvoeringleid

In München ontstond in 1911 een kunstenaarsgroep rond de Rus Wassily
Kandinsky (1866-1944). De groep organiseerde exposities en bracht in mei 1912
een almanak (jaarboek) uit met als titel Der Blaue Reiter. De door Kandinsky
vormgegeven omslag van dit boek is illustratief voor de nieuwe kunstopvatting
van deze groep kunstenaars.

Noem twee aspecten van het omslagontwerp die vernieuwend waren

Van origine staat de ruiter symbool voor de strijd tegen het kwaad en voor
het voortdurend onderweg zijn.

Wat zou de symbolische betekenis van de ruiter in dit geval kunnen zijn?

Voor de almanak werkten beeldend kunstenaars (zoals Franz Marc en Wassily
Kandinsky) samen met musici (onder wie Arnold Schönberg en Alban Berg). In
de almanak namen zij schilderijen en partituren van composities op. Ook
publiceerden zij essays waarin zij hun opvattingen over kunst uiteenzetten.
De kunstenaars van Der Blaue Reiter werkten samen vanuit diverse gedeelde
idealen.
Benoem twee van deze idealen.

In de almanak werden eveneens voorbeelden van niet-westerse kunst,
volkskunst en kunst van kinderen en amateurs opgenomen. De kunstenaars die
deze almanak samenstelden waren bijzonder geïnteresseerd in al deze vormen
van 'primitieve' kunst.

Geef een verklaring voor deze interesse.

Na vandaag begrijp ik wat expressionistische kunstenaars wilden met hun werk, en kan ik dit herkennen.

010

Is er iets wat nog niet duidelijk is? Schrijf het dan hieronder op.