H5 Burgerlijke cultuur in Nederland - muziek

• Kunst
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Burgerlijke Cultuur van Nederland - Muziek

De burgerlijke cultuur van Nederland

(17de eeuw)

Ken je al uit de hofcultuur

prima pratica (polyfonie)

seconda pratica (monodie)

basso continuo

affectenleer 

dissonanten (consonanten)

Opfrissen...

Muziek in de hofcultuur (renaissance / barok)

(oftewel: muziek in de katholieke delen van Europa)

Pak je laptop en kom in de les.

Eenstemmig                  vs                  Meerstemmig  

er is één melodie te volgen is, ook als er meerdere stemmen tegelijkertijd dezelfde melodie meezingen.

er zijn meerdere melodieën tegelijkertijd hoorbaar.

Een instrumentale opening van een opera heet:

1. aria
2. recitatief
3. koorstuk
4. ouverture

De opera ontstond:

1. bij de oude Grieken
2. bij de Camerata in Florence
3. bij Johann Sebastiann Bach
4. bij de Romeinen

Een dissonante samenklank is:

1. Een samenklank die prettig in het gehoor ligt. De beleving hiervan is door de eeuwen heen hetzelfde gebleven.
2. Een samenklank die onprettig in het gehoor ligt. De beleving hiervan is door de eeuwen heen hetzelfde gebleven.
3. Een samenklank die prettig in het gehoor ligt. De beleving hiervan is door de eeuwen heen veranderd.
4. Een samenklank die onprettig in het gehoor ligt. De beleving hiervan is door de eeuwen heen veranderd.

Bij seconda pratica:

1. is de muziek belangrijker dan de tekst
2. is de tekst belangrijker dan de muziek

Je hoort:

1. Een madrigaal
2. Een chanson
3. Een motet
4. Een aria

Madrigaal is wereldlijke, polyfone muziek met een couplet refrein structuur

Wie wordt beschouwd als de grondlegger van de seconda pratica en een van de eerste operacomponisten?

1. Antonio Vivaldi
2. Claudio Monteverdi
3. J.S. Bach
4. C.P.E. Bach

Een muzikant (of groepje muzikanten bestaande uit een akkoord- en een basinstrument) die een deels geïmproviseerde begeleiding speelt, heet:

1. motet
2. basso profundo
3. lopende bas
4. basso continuo

Je hoort hier:

Matthaus passion

1. polyfonie
2. homofonie
3. monodie

homofoon is gelijkklinkende muziek. Een stem heeft de melodie en de rest begeleidt en is ondergeschikt aan deze melodie

Hoe noemen we het geheel van regels om een bepaalde emotie in muziek te verklanken?

1. Emotieleer
2. Algemene muziekleer
3. Affectenleer
4. Allegorieleer

In de tijd

Sinds Middeleeuwen: 

-Menselijke stem = belangrijkste instrument 

-Muzieknotatie wordt uitgevonden (effect op muziek?)

-Polyfone muziek doet haar intrede

-Dissonanten zijn 'des duivels'!

Rond 1600:  

-Claudio Monteverdi beschrijft prima pratica en secunda pratica

-Dissonanten mogen weer (expressiemiddel)
-Meer expressie, tekst wordt belangrijker (gaat ten koste van polyfone schrijfwijze)

-Basso continuobegeleiding wordt populair

-Opera ontstaat

-Opleving affectenleer

In welke setting denk jij dat er in Nederland tijdens de 17e eeuw veel (nieuwe) belangstelling is voor muziek?

1. In de kerk
2. De huiselijke kring
3. Op de markt
4. Op het toneel

Muziek in de calvinistische kerk

De calvinisten hebben bezwaren tegen de polyfone muziek in het Latijn van de katholieke kerk.

 Leg uit waartegen de calvinisten precies bezwaar maken en wat als gevolg verandert. 

Noem 2 zaken. (blz. 59 in je boek)

Bezwaren en gevolgen

- Het gebruik van instrumenten (zoals het orgel) wordt gezien als ongepast en 'werelds', leidt af van de essentie van het woord. 

Gevolg: het orgel wordt in eerste instantie geweerd uit de dienst. 

- Polyfonie wordt in de ban gedaan omdat de gezongen teksten er onverstaanbaar door worden. Ook is veel wereldlijke muziek polyfoon; de kerk wil zich daarvan distantiëren.

Gevolg: muziek wordt homofoon, maar vaker nog eenstemmig.

 

- Kerkelijke gezangen moeten door de gelovigen zelf (verstaanbaar) worden gezongen.

Gevolg: het kerkkoor van geschoolde zangers verdwijnt en het niveau van de te zingen kerkmuziek wordt lager.

Muziek in de kerk

• Eerst (middeleeuwen/katholiek): meerstemmige zang (o.a. Gregoriaans), beroepsmuzikanten, koorscholen 
• Luther: kerkzang in volkstaal, meerstemmigheid toegestaan
  
• Calvijn: eenstemmige gemeentezang in volkstaal= sober, eerbiedig en verstaanbaar (draait om inhoud)
• Aanvankelijk geen instrumentale begeleiding van kerkmuziek in Nederland en geen koren

Orgel

• Prot. kerk wilde orgel verbieden, maar het was overheidsbezit. 
• Organist deels in dienst van stadsbestuur. 
• Orgelbespelingen rondom dienst(voor- tussen – en naspel). 
• Orgel in de loop van 17e eeuw meer en meer toegestaan als begeleiding van (moeilijke) gezangen tijdens de dienst (1638 elke kerk beslist zelf over gebruik orgel)
  
• In de middag: kerk was ontmoetingsplek 

Calvijn schreef over het orgel als 'sirene van de duivel'. Het orgel stond symbool voor de katholieke extravagantie en maakte de individuele christenen monddood, zo meende hij. Maar in de Nederlanden waren er ook voorstanders van het orgel, onder wie Constantijn Huygens. Vanaf het midden van de zeventiende eeuw introduceerden steeds meer Nederlandse kerken een orgel in de erediensten

Jan Pieterszoon Sweelinck

Grote invloed op de muzikale identiteit van Nederland in de 17e eeuw (overgang renaissance- naar barokmuziek).

Als stadsorganist speelt Sweelinck improvisaties op bekende liederen in de Oude Kerk. Uiteindelijk worden dit georganiseerde concerten die razend populair worden in Amsterdam en omstreken.

Hij was zelf katholiek en mocht daarom niet tijdens de diensten op het orgel spelen.

Rollen van Sweelinck

• Populair stadsorganist en componist.
  
• Speelde bij belangrijke officiële Amsterdamse gebeurtenissen.
  
• Orgelkenner, werd veel gevraagd om advies 
  
• Leider van het Amsterdamse Collegium Musicum.
  
• Naast zijn improvisaties op bekende liederen componeerde hij aan het eind van zijn leven muziek voor bekende psalmteksten.
  

psalmen van Sweelinck

Voor het lekengezelschap Collegium Musicum schreef Sweelink psalmenvariaties. De tekst is in het Frans.

Beluister het en leg uit waarom deze uitvoering niet geschikt was voor de protestante eredienst.

Waarom was deze uitvoering niet geschikt voor de protestante eredienst?

Muziek in huis

Zingen en musiceren is populair 

in de 17e eeuw 

Muziek in huiselijke kring

• Er wordt overal en door iedereen gezongen
  
• Thuis: relatief eenvoudige muziek, moest speelbaar zijn voor amateurs
  
• Eenstemmig of eenvoudige meerstemmigheid (niet polyfoon)
  
• Instrumenten: luit, blokfluit, spinet / virginaal, viool
• Liedboeken (graag met moraal) 
• Collegium Musicum:  goede amateurs die samen spelen

      --> ontgroeit de huiskamer. 

• Muziekles hoort bij opvoeding bij de gegoede burgerij. 
  

Liedboeken 

Liedboek = een boek dat een verzameling liederen bevat. Naast liedteksten kan het boek ook muzieknotatie bevatten.

• Souterboek=psalmen (religieuze liederen)
• Mopsjes/Wereldlijke onderwerpen en teksten.
• Men nam deze overal mee naartoe, en kon overal gebruikt worden.


• Veel liederen waren Contrafacten. (nieuwe teksten op bestaande melodie(

Welke groepering zou verantwoordelijk zijn voor dit fragment?

1. Collegium Musicum
2. De Muiderkring
3. De calvinistische kerk
4. De Camerata

Collegium Musicum

• Muziekvereniging met een expert ter begeleiding voor plezier.
  --> Soms uitvoering in rederijkerskamers 
• Alleen voor (rijke) mannen (vrouwen mochten enkel thuis musiceren) 
• Onderwijs in blokfluit, luit, klavecimbel, traverso of orgel.
• Protestanten en katholieken samen

Constantijn Huygens schrijft muziek voor het Collegium. 

Beluister die op de volgende dia.

Jacob van Eyck

• Blinde jonkheer
  


• Beiaardier van de St. Janskerk in Utrecht (de Dom)
• Geeft ook muziekles
• Speelt blokfluitimprovisaties 's avonds in het park op verzoek van de stad
• Leidt tot muziekboek: iemand heeft het genoteerd: levert 10 uur muziek op 

Het muziekboek Der Fluiten lusthof werd een groot succes. Hoe droeg de blokfluit bij aan dat succes?

Zowel van Eyck als Sweelinck waren stadsmuzikant. Welke taken had een stadsmuzikant?

Muziek op straat

• Openbare plechtigheden/feesten
  
• Stadsmuzikanten
  
• Beiaard/carillon
  
• Volkslied/volksdans
  
• Straatmuzikanten
  
• Zeemansliederen (inclusief propaganda voor VOC)

Er bestaan twee soorten zeemansliederen. Welke en wat zijn de verschillen?

Liedjes

Er wordt veel gezongen in de 17e eeuw. We onderscheiden o.a.:

-volkse (wereldlijke) liedjes

-propagandaliedjes

-zeemansliederen (beluister de voorbeelden bovenin)

-godsdienstige liederen (ook buiten de kerk)

-liefdesliedjes (serenades)

Het kunstlied

De intellectuele elite ontwikkelt daarnaast het kunstlied: liederen volgens de mode van de seconda pratica. Beluister het voorbeeld.

In De Muiderkring (een groep kunstenaars / dichters en schrijvers / componisten rondom P.C. Hooft op het Muiderslot (zie voor meer info je boek) worden deze liederen gezongen door onder andere Maria Tesselschade (een vrouw!). De liederen worden begeleid door de luxere snaarinstrumenten.

Hoogher Doris niet, mijn gloetje

Vergelijk de zeemansliederen van slide 4 met het kunstlied van slide 5. Waaraan kan je horen dat het kunstlied een hoger muzikaal niveau vraagt van de zangers / muzikanten dan de zeemansliederen? Geef 3 argumenten.

Wilhelmus

De oudste gedrukte versie van het Wilhelmus is te vinden in een Geuzenliedboek van 1577. Daar staat bij: Na de wijze van Chartres (Op de melodie van 'Chartres'). 'Chartres' was het Franse liedje waarin soldaten de hugenoten (Franse protestanten) uitlachen na hun mislukte aanval op de stad Chartres.

Filips Marnix van St. Aldegonde, de secretaris van Willem van Oranje, is vermoedelijk degene die het Franse liedje omwerkte tot het Wilhelmus. Hij deed dat ergens tussen 1570 en 1572. Hij nam de Franse melodie en verzon daar een Nederlandse tekst bij. Toen hij het af had, las hij het voor aan zijn baas. Willem van Oranje vond het prachtig. Logisch, want het lied gaat van begin tot eind, vijftien coupletten lang, over hem!

.

Wat valt je op aan de 'Chartres'-versie van het Wilhelmus?
Noem twee verschillen met de huidige versie (laat de tekst buiten beschouwing). De noten van de huidige versie vind je op de vorige slide.

Belangrijk: verschil NL vs Zuid-Europa

Nederlandse muziek was....

• volkser
• minder origineel (contrafacten)
• veel sequensen (zie volgende dia)
• minder aandacht solisten

Zuid-Europa vs Nederland 17e eeuw

Hoe leer je voor KUA?

• Samenvattingen maken van hoofdstukken inclusief  de bijbehorende begrippen.
• Mindmaps maken van thema's muziek, theater, beeldend, dans en een algemeen tijdsbeeld.
• Zelf presentatie geven van PowerPoints (aan elkaar of ouders).
• Oefenen met de opgaven.
• Richt je NIET op jaargetallen, maar op kenmerken van de tijd en de kunstdisciplines.