Blokuur 2 Geschiedenis van Amersfoort Middeleeuwen

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 2

Geschiedenis van Amersfoort

De Middeleeuwen

1. Samenvatting wat jullie vorige les gegaan hebben.

Welk jaar verwacht je dat de historie (dus de tijd van geschreven bronnen) in Amersfoort begint?

2. Voorkennis activeren: Wat was ook al weer verschil prehistorie/historie. Dus welk jaartal verwacht je dat Amersfoort voor het eerst voorkomt als naam?

Middeleeuwen in Amersfoort

Wanneer wordt Amersfoort voor het eerst genoemd?

• 777 Gebied Flethite door Karel de Grote geschonken aan de Bisschop van Utrecht
• 1028 Gebied Amersfoirde geschonken aan het klooster Hohorst voor het heffen van een tiende (belasting)

• Amer = Eem, Foirde = voorde (een doorwaardbare plaats)
  

3. 777 wordt Flethite geschonken door Karel de Grote aan de bisschop van Utrecht (Sticht). Hier komt de naam van dit gebied voor het eerst voor. Flethite was een gouw in het Frankische Rijk. Waarom krijgt een bisschop zo’n groot gebied? Wat is het voordeel van een bisschop als leenman? Deze naam komt nog terug in het museum in Amersfoort (Flehite). Het gaat om een groter gebied. Amersfoort wordt nog niet genoemd en is (volgens archeologische opgravingen) niet meer dan een gehucht langs de rivier.

In 1028 schenkt de bisschop van Utrecht het recht om belasting te heffen in het gebied Amersfoirde aan het klooster Hohorst. Hohorst was een klooster in Den Treek (gebied net over de snelweg bij Leusden). De monniken waren gelieerd aan de bisschop. Dit is de eerste keer dat de naam genoemd wordt in een oorkonde. Opnieuw is het een gebiedsaanduiding, dus hoe groot het ‘dorp’ geweest is, is onduidelijk.

Over de herkomst van de naam is veel discussie. In de LessonUp staat de eenvoudige (maar misschien foute) uitleg. Meer achtergrond hierbij kan je hier vinden.

Middeleeuwen in Amersfoort

Gebied is in leen bij de 'ridder' van Amersfoort
Hof met kerk
schout- en belastingrecht over Eemland
Markt bij de hof

Inwoners willen meer zeggenschap:
12 juni 1259 Stadsrechten

4. Wat weten we over dit gebied tot 1259. In oorkondes komen de volgende verwijzingen voor: Verwijzing naar de ‘Ridder van Amerfoort’. Waarschijnlijk had hij een soort schout- en belastingrechten in het Eemland. Hij viel onder de bisschop van Utrecht. Hij heeft een hof met een kerk. Waarschijnlijk is rond dit hof een dorp ontstaan of heeft hij zijn hof gevestigd in een al bestaand dorp. De bisschop van Utrecht verleent hem op gegeven moment (datering onduidelijk) ook marktrechten. Deze markt is waarschijnlijk een economische impuls. Boeren uit zowel de Eemvallei als de Gelderse Vallei komen naar die markt.

De inwoners van Amersfoort klagen bij de bisschop van Utrecht over de ‘ridder’. De bisschop ziet een mogelijkheid om de adel (Hendrik van Vianden) buiten spel te zetten en geeft Amersfoort stadsrechten in 1259. De edelman mag op Stoutenburg (buiten Amersfoort) verder bouwen aan zijn huis/kasteel.

Welke rechten kreeg de stad als je stadsrechten kreeg?

5. Checkvraag: uit de brugklas, wat stond er in stadsrechten? Markt houden, eigen bestuur/rechtsspraak, en belangrijk voor Amersfoort: bouw van een stenen stadsmuur.

Middeleeuwen in Amersfoort

De stadsmuren

- de hofstede

- in 1259 al een aarde wal 

- rond 1300 eerste stadsmuur

- 1380-1450 tweede stadsmuur

- na 1450 verkoop percele eerste 

stadsmuur

6. Beschrijving van verschillende stadsmuren van Amersfoort. Zwarte lijnen geven het water aan. Dus de hof had al een natte slotgracht. Heeft waarschijnlijk niet meer dan een aarde wal met houten palissade gestaan. Tijdens het verkrijgen van de stadsrechten stond zo’n zelfde omheining rond het dorp ten noorden van de rivier de Eem (zie tweede plaatje). In het stadsrechten stond het recht om een stenen muur te bouwen, wat de komende eeuw ook gebeurt (1e stadsmuur, rechtsonder) met dubbele gracht. Restant hiervan is te zien in herbouwde Kamperbinnenpoort en de binnensingel. Al snel te klein en 2e stadsmuur is nodig, deze liep langs de stadsring met als belangrijkste restanten de Koppelpoort. Als de 2e stadsmuur af is begint de sloop van de 1e stadsmuur en percelen worden verkocht voor woningen. Deze huizen worden nu nog de Muurhuizen genoemd en liggen langs de straat met dezelfde naam. 

7. Op de kaart kan je mooi de eerste en tweede stadsmuur aanwijzen. Je ziet ook mooi waarom uitbreiding nodig was: het gebied binnen de eerste stadsmuur staat volgebouwd, terwijl in de tweede ‘ring’ nog ruimte is voor bijvoorbeeld fruitboomgaarden en grotere tuinen. Ander bewijs hiervoor is het gebied bij de Koppelpoort: er is bekend dat achter de koppelpoort boeren woonden die ’s ochtends met hun vee de poort doorliepen om ze buiten de poort te laten grazen. Dat boeren dus binnen de stadsmuren woonde is een teken dat er voldoende ruimte is. Natuurlijk is binnen de stadsmuur wonen ook gewoon lekker veilig. 

Bekijk de kaart. Waarom zou, ondanks de bevolkingsgroei, maar weinig buiten de stadsmuur gebouwd worden?

8. Het verhaal wat je hiervoor vertelt moet terugkomen in deze checkvraag. 

Welke belangrijkste economische activiteiten verwacht je in Amersfoort in de Middeleeuwen?

9. Voorkennis activeren: wat weten ze al over de economische activiteiten. Sommige leerlingen komen al met bierbrouwen, maar vaak komen ze niet verder dan handel en boeren. Laat ze proberen te bedenken waarin er handel werd gedreven.

Middeleeuwen in Amersfoort

economische activiteit

- akkerbouw/veeteelt, graan-/veehandel

- turfwinning

- bierbrouwen 

- textielnijverheid

- bedevaartplaats

10. Loop de activiteiten even langs. Dat Amersfoort een marktplaats was is terug te vinden in veel namen: Varkensmarkt (nu parkeergarage in het centrum) en Appelmarkt (vlak achter de st. Joriskerk). Turf werd gestoken in het Eemland. Bierbrouwen want ‘zuiver’ water van de heuvelrug verzamelt zich onder Amersfoort. Er zijn natuurlijk waterbronnen in kelders van woningen teruggevonden. Amersfoort heeft meer dan 50 brouwerijen gehad in de ME en werd geëxporteerd naar Amsterdam (contract tussen beide steden teruggevonden). Dit is bijzonder want normaal brouwden steden alleen voor zichzelf, zegt iets over de kwaliteit. Amersfoort had zijn eigen biersoort; Kuitbier. Vertel hier ook iets over dat dit ander bier is dan nu en dat niet iedereen constant dronken rondliep in de ME.

Textiel was vooral wol, afkomstig van de schapenboeren op de heuvelrug/heide. Amersfoorts textiel stond bekend als goedkoop maar slechte kwaliteit.

Bedevaart komt je volgende dia op terug.

Middeleeuwen in Amersfoort

Mirakel van Amersfoort

- 1444 Vondst van het Mariabeeldje

- mirakelboek

- Onze-Lieve-Vrouwekerk

- inkomsten door pelgrims

11. Lees van te voren het verhaal van het Mirakel, boekje in lokaal 74, zodat je dit kan navertellen (drie wonderen, Lieve vrouwenkerk gebouwd voor het beeldje). Er is een mirakelboek waar alle wonderen in beschreven staan (leuk om een voorbeeld te noemen, zoals kreupele die ineens kan lopen en blinden die kunnen zien). Pelgrims zijn een belangrijke inkomstenbron en zorgen dat Amersfoort einde van de ME een bekende en rijke stad is. 

Wat waren ook al weer de belangrijkste economische activiteiten in de Middeleeuwen

1. Bierbrouwen, textiel-nijverheid, landbouw
2. Handel met Oostzee, bierbrouwen, veeteelt
3. Graanhandel, specerij-handel, textielnijverheid
4. Houtkap, landbouw, textielnijverheid

12. Checkvraag of ze hebben opgelet.