3.3 Vorsten en steden zoeken een nieuw machtsevenwicht

• Geschiedenis
• Secundair onderwijs

3.3 Vorsten en steden zoeken een nieuw machtsevenwicht

START 3DF - 7/6 (30)

3.3.1.1Het politiek domein aan het einde van de eerste middeleeuwen

Hoe zag Europa eruit op politiek vlak rond het jaar 1000?

• Karel de Grote liet - in West-Europa - het grootste rijk na aan zijn opvolgers: 1.112.000 km²
• Karel de Grote was in 814 heerser over het Frankische rijk/Frankenrijk. Na de dood van zijn zoon werd het rijk opgesplitst in drie rijken, die de basis zouden vormen voor drie grote landen in het jaar 1000.

Welke drie?

• Frankrijk in het westen
• Bourgondië in het centrum 
• Heilige Roomse Rijk in het oosten.

• in het oosten lag het Byzantijnse rijk. In de 6de eeuw had keizer Justinianus het vergroot, maar onmiddellijk na zijn dood viel het weer uit elkaar. 

Wat gebeurt met dat Rijk tussen 814 & 1000?

• Het wordt terug iets groter.

Hoe komt dat?

• Kalifaat van de Abbasiden in Noord-Afrika en het Midden-Oosten vervangen door de Fatimiden.

Europa anno 1000

• 10de eeuw:  in heel Europa nieuwe politieke eenheden = vroege dynastieke staten. 
• Kern: de vorstelijke dynastie: zij 'maakte' het land, bracht ze samen en verdeelde ze door verovering, huwelijk, vererving en overeenkomst. 
• Rijk van keizer Karel de Grote = verbrokkeld in tal van kleine staten==> twee grote landen ontstonden: het Heilige Roomse Rijk en Frankrijk. 
• De hoogste macht lag bij de keizer: de leider van het Heilige Roomse Rijk = een lappendeken van onafhankelijke vorstendommen die één gemeenschappelijke vorst hadden en dus tot dezelfde monarchie behoorden: de door de paus gezalfde en gekroonde keizer. 
• De monarch van Frankrijk (de koning) had zijn kroondomein zien verschrompelen tot een klein gebied rond Parijs.

Welke twee grote landen ontstaan uit het vroegere rijk van Karel de Grote?

1. Engeland en Frankrijk
2. Frankrijk en het Heilig Roomse Rijk
3. Engeland en het Heilig Roomse Rijk
4. Het Byzantijnse Rijk en Frankrijk

Wat zie je op de bron?

3.3.2 De macht van de koningen

3.3.2.1 Een feodale samenleving

3.3.2.2 De macht van de Franse koning groeit

3.3.2.1 Een feodale samenleving

1. Vazallen

• In de overgangsperiode tussen de klassieke oudheid en de middeleeuwen beloonden Germaanse leiders hun trouwe krijgers na de strijd met een deel van de buit. Vanaf de 8ste eeuw kwam hieruit de feodaliteit tot ontwikkeling.
• Tegelijkertijd ontwikkelde de vazalliteit zich. Hoe kwam dat?
• Vele vrije mannen waren in de 8ste eeuw arm, hadden weinig politieke macht en voelden zich bedreigd door de machtige heren ==> Vazallen waren vrije mannen die trouw zweerden aan een vorst in ruil voor bescherming.

Wie is aan het woord in de bron?

1. De vazal
2. De heer

Welke plichten had de heer tegenover zijn vazal? (3)

Welke plichten had de vazal tegenover zijn heer? (3)

2. Feodaliteit

• Vanaf 8ste eeuw in toenemende mate combo vazalliteit en feodaliteit

Ritueel van het vermengen van de handen als symbool van de vazalliteit

Graaf Willem Clito is hier...

1. leenman
2. leenheer

2. Feodaliteit

• Vanaf 8ste eeuw in toenemende mate combo vazalliteit en feodaliteit
• Leenman verbond zich aan leenheer => krijgt stuk land in 'LEEN' = LEENGOED

Ritueel van het vermengen van de handen als symbool van de vazalliteit

Wat belooft de leenman aan de leenheer?

trouw

Wat gebeurde met het leen na het overlijden van de leenman? Kon je het m.a.w. overerven?

2. Feodaliteit

• Vanaf 8ste eeuw in toenemende mate combo vazalliteit en feodaliteit.
• Leenman verbond zich aan leenheer => krijgt stuk land in 'LEEN' = LEENGOED.

• Bij overlijden leenman => leen terug naar leenheer.

Ritueel van het vermengen van de handen als symbool van de vazalliteit

Wat belooft de leenman aan de leenheer?

trouw

gaf leen

leenheer

leenman

beloofde bescherming

beloofde militaire hulp

gebruiker van de grond

vazal 

eigenaar van de grond

beloofde trouw

gaf raad

kreeg leen

2. Feodaliteit

• Vanaf 8ste eeuw in toenemende mate combo vazalliteit en feodaliteit.
• Leenman verbond zich aan leenheer => krijgt stuk land in 'LEEN' = LEENGOED.

• Bij overlijden leenman => leen terug naar leenheer.
• Gevolg: decentralisatie van de macht.
• ! Lenen niet erfelijk => wel opgenomen in erfenis vanaf 9de eeuw.
• Gevolg: koning kiest eigenlijk niet langer eigen leenmannen
• Sommige leenmannen werden machtiger dan hun leenheer, de koning. 
• In de 10de eeuw gedroegen leenmannen zich steeds meer als koningen in hun leengoed. 
• Streden onder elkaar om meer macht + gingen zelf stukken land in leen geven => werden op hun beurt leenheer. 

22/5Verder 3TW/NW vanaf laatste bullet

16/5 Starten 3ECHU

Geheugen opfrissen

gaf leen

leenheer

leenman

beloofde bescherming

beloofde militaire hulp

gebruiker van de grond

vazal 

eigenaar van de grond

beloofde trouw

gaf raad

kreeg leen

Feodaliteit en vazalliteit

Een praktische oefening

Een feodaal stelsel op Campus Kompas

Enkele afspraken

• zoveel mogelijk leenmannen aan je binden
• minimale omvang leengoed (zie jouw personage)
• onderhandeling tss leenheer & leenman op fluistertoon
• max 2' totale onderhandelingstijd
• zoek een evenwicht tussen eigen bezit en leengoed
• de middenrij mag kiezen welke leenheer ze volgen
• bij akkoord: de leenceremonie (zie volgende dia)

Een feodaal stelsel

De leenceremonie

Een feodaal stelsel op Campus Kompas

De leenceremonie (NVT)

• Het leenstelsel is gebouwd op een persoonlijke band tussen de leenheer en zijn leenmannen. 
• Had de koning ook een persoonlijke band met de achterleenmannen en achterachterleenmannen?
• Speelt dat in het voordeel of het nadeel van de koninklijke macht? Waarom wel/niet?
• Heb je als leenman gronden in leen gekregen van verschillende leenheren?
• Wat doe je dan als beide leenheren met elkaar in oorlog zijn en je oproepen om te vechten, want je hebt aan beide trouw gezworen?
• Is de centrale macht van de koning door het leenstelsel toegenomen of afgenomen?

Welke gebieden onder directe controle Franse koning?

Orleans

Poissy

Senlis

Attigny

Montreuil

= kroondomein

Wie oefende de macht uit in de andere gebieden?

Graven

Hertogen

= de adel

Start 3ECHU 23/5

Het leenstelsel/ de feodaliteit leide tot ... in het Franse koninkrijk.

1. eenheid
2. verdeeldheid

2. Feodaliteit

• Vanaf 8ste eeuw in toenemende mate combo vazalliteit en feodaliteit.
• Leenman verbond zich aan leenheer => krijgt stuk land in 'LEEN' = LEENGOED.

• Bij overlijden leenman => leen terug naar leenheer.
• Gevolg: decentralisatie van de macht.
• ! Lenen niet erfelijk => wel opgenomen in erfenis vanaf 9de eeuw.
• Gevolg: koning kiest eigenlijk niet langer eigen leenmannen
• Sommige leenmannen werden machtiger dan hun leenheer, de koning. 
• In de 10de eeuw gedroegen leenmannen zich steeds meer als koningen in hun leengoed. 
• Streden onder elkaar om meer macht + gingen zelf stukken land in leen geven => werden op hun beurt leenheer. 
• Sommige leenmannen gingen leencontracten aan met verschillende leenheren => niet langer persoonlijke band tussen leenheer en leenman + De centrale macht van de koning was verbrokkeld over de leenmannen en de lokale heren.
• Vanaf de 12de eeuw kreeg de feodale samenleving het uitzicht van een feodale piramide. 
• Resultaat: feodale samenleving met bovenaan de paus en meteen onder hem de koning. 
• Daaronder: leenmannen / achterleenmannen / achterachterleenmannen.

Bronanalyse - historisch denken

1. Lees onderstaande bronnen;
2. Pas de bronnenkritiek toe.

Dhouda van Septimania beschreef in haar handboek de ideale verhouding tussen een heer en zijn vazal. Laat aan de hand van deze bron zien dat waarden en normen tussen leenheer en vazal ook een belangrijke rol speelden.

Waarom was er in de 9de eeuw nood aan een systeem zoals de vazalliteit?

Vergelijk de beschrijving van de verhouding tussen Robert en zijn vazallen met het ideaalbeeld van de vazalliteit, zoals beschreven in bron 7. Welke conclusie kun je uit de vergelijking trekken?

Welke bron kan je gebruiken om informatie te verwerven over hoe het feodale systeem in de praktijk werkte?

1. Bron 7 - De ideale verhouding tussen heer en vazal
2. Bron 8 - Verhouding tussen de Franse koning Robert en zijn vazallen

Klassikale opdracht

• Maak opdracht 12 in DM 3.3.2.1

Klassikale opdracht

Toetsenmap geschiedenis/DM 3.3.2.1 - oefening feodaliteit 

3.3.2.2 De macht van de Franse koning groeit

Hoe slaagde de Franse koning erin steeds meer macht te verzamelen als opperste leenheer?

ff

Kroondomein Filips II August in 1180?

Betrekkelijk klein kroondomein. Kroondomein wordt op de kaarten blauw ingekleurd.

Oorzaak?

Veel leenmannen. 

Belangrijkste?

Koning van Engeland.

Hoe slaagt Filips II erin om bij zijn dood een groter kroondomein te hebben?

Door de strijd aan te gaan met zijn belangrijkste vazal = koning van Engeland (Jan zonder Land).

5

Huis Capet -> Filips II August

Huis Plantagenet => Jan zonder Land

Slag bij Bouvines (1214)

Tot welk gebied behoorde Parijs en de directe omgeving van Parijs?

Burgers van Gent en Vlaamse boeren waren ... afhankelijk van de Franse koning

1. rechtstreeks
2. onrechtstreeks

Waarom waren de Gentse burgers en Vlaamse boeren slechts onrechtstreeks afhankelijk van de Franse koning? (tip: gebruik het begrip vazal of leenman in jouw antwoord)

De Capetingers

• In de Franse monarchie hadden de Capetingers in 987 de Karolingers opgevolgd. 
• vrij klein kroondomein (vgl met bezit leenmannen) 
• geconcentreerd rond Parijs en Orléans. 
• Franse koningen vergrootten kroondomein geleidelijk . 
• Bouvines (1214): Filips II August (1165-1223) = overwinnaar
• Gevolg: kan Engelse bezittingen in Frankrijk - zonder Bordeaux en omgeving - inlijven.

Hugo Capet (941-996)

Klassikale opdracht historisch denken - BW-Quid Bouvines?

• Lees de vier bronnen in de Bookwidget en besteed ook voldoende aandacht aan de context bij de bron;
• Probeer om de kerninformatie uit de bronnen te achterhalen (per 2).
• Vul beiden de BW aan

In Frankrijk vroeg de koning aanvankelijk advies aan vazallen en geestelijken uit zijn entourage, die ook wel zijn familia genoemd werden. In de 12de eeuw kreeg dat overleg een vaste vorm in de koninklijke hofraad (Latijn: curia regis), die een wisselende samenstelling uit de belangrijkste geestelijken en edelen van het rijk kende. Ook was het gebruikelijk dat de kroonprins, de dauphin, aan de beraadslagingen deelnam, maar andere leden van de koninklijke familie niet, aangezien die al gauw verdacht werden van intriges.

Tot het einde van de 13e eeuw was er ook een vaste staf in de koninklijke entourage, 'het Koninklijk Huis' en vervolgens 'het hôtel-du-roi', dat zich onderscheidde van de curia regis. Dat waren functies zoals kamerheer, bottelaar ... Er waren ook een aantal minder huishoudelijke functies, die een rol kregen in justitie, eigendomsbeheer, het schrijven van koninklijke akten, in het leger ...

Het hof van de pairs was een rechtbank waar de hoogste vazallen van de koning zetelden. Zij konden enkel door deze rechtbank vervolgd worden. De kerkelijke pairs waren de aartsbisschop van Reims en de bisschoppen van Langres, Beauvais, Châlons, Noyon en Laon. De wereldlijke pairs waren de hertogen van Bourgondië, Normandië en Guyenne én de graven van Champagne, Toulouse en Vlaanderen.

Het Parlement van Parijs was het hoogste rechtscollege van Frankrijk. Ze ontstond uit de hofraad. Sedert 1345 was het hof onderverdeeld in drie kamers (Chambres). 

Bij koninklijke verordening werd in 1320 de Rekenkamer opgericht om de rekeningen te controleren van de koninklijke agenten die verantwoordelijk waren voor de behandeling van openbare middelen. Bij verdenking van geldverduistering kon de Rekenkamer ook recht spreken over die agenten. Tot aan de Franse Revolutie controleerde deze instelling de koninklijke inkomsten en uitgaven.

• Rond 1300: de territoriale invulling (wie heeft waar de macht) sterk veranderd:
• nog slechts een viertal lenen (Bourgondië, Bretagne, Vlaanderen en Guyenne) geen koninklijk gezag. 
• De centraliseringspolitiek was bijna rond => doelgericht gehandeld. 
• Met steun van de steden en de Kerk trachtten zij de feodale adel te onderwerpen. 
• Parlement van Parijs, samengesteld uit koninklijke rechters, splitste op het einde van de 13de eeuw Henegouwen van het ontrouwe Vlaanderen af.
• 1328 kwam de Franse kroon: familie Valois, een zijtak van de Capetingers. 
• De koning van Engeland, de machtigste Franse vazal, weigerde dit te erkennen,
• GEVOLG: 1337: Begin Honderdjarige Oorlog tussen Fransen en Engelsen (1337-1453).

 

De macht over het koninkrijk is geconcentreerd bij de koning: dat noemen we...

1. centralisatie
2. feodaliteit
3. standplaatsgebondenheid
4. republiek

Het privébezit van een koning noemen we..... Hieruit kan de monarch inkomsten halen.

1. leengoed
2. landbouwgebied
3. kroondomein
4. publieke ruimte

Het hoogste rechtscollege van Frankrijk was....

1. het kroondomein
2. de Rekenkamer
3. het Hof van Beroep
4. het Parlement van Parijs

De regeringsvorm waarbij de macht bij één persoon berust, de monarch, noemen we een .... . Meestal is dit erfelijk. Voorbeelden zijn keizers, koningen, ...

1. monarchie
2. dictatuur
3. tetrarchie
4. triumviraat