Expressionisme

• Culturele en kunstzinnige vorming
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 3

Wat valt je op?

Welke revolutie was gaande in het begin van de 20e eeuw?

Welke uitspraak over het begin van de 20e eeuw
(1900-1910) is NIET juist?

1. Landen in Europa stonden relatief vijandelijk tegenover elkaar en men hield een oorlog voor mogelijk.
2. Parijs was het centrum van de kunst in Europa waar kunstenaars elkaar ontmoetten en hun ideeën uitwisselden.
3. Er bestonden grote sociale misstanden bij de vele mensen die in de stedelijke industrie werkten.
4. Sommige fabrieksbezitters betaalden overwerk met aandelen in de fabriek en kunstwerken van plaatselijke schilders.

Wat was GEEN gevolg van de uitvindingen van de fotocamera
in de 19e eeuw?

1. Schilders kregen minder opdrachten voor realistische portretten.
2. Kunstenaars deden de fotografie na en schilderden voornamelijk in zwart en wit.
3. Kunstenaars voelden zich vrij om niet realistisch te schilderen, want de camera kon dat toch beter.
4. Op foto's van kunstenaars en hun modellen kunnen we zien hoe ze in het echt eruit zagen.

Eerste Wereldoorlog
(Sleep de juiste uitspraken hier naartoe.)

Er bestond dienstplicht en ieder jonge man moest meedoen.

Sommige kunstenaars hebben zich vrijwillig gemeld.

Kunstenaars werden gezien als te zwak en hoefden niet te vechten.

Als je aan het front tekeningen maakte van de gewonden kreeg je langer verlof.

Ze deden hem na -ieder op zijn eigen manier-
en ontwikkelden zo langzaam de
expressionistische stijl.

Wie was Vincent van Gogh (1853-1890)?

1. Een rijke schilder met een voorliefde voor realistische details.
2. De beste schilder van naaktmodellen van zijn tijd.
3. Een schilder met een fascinatie voor de werking van kleur.
4. De koninklijke hofschilder van Spanje.

Wacht even! Laten wij een stap terug doen.

Breken met oude regels, experimenteren met vorm en stijl en nieuwe ideeën brengen? Dat deden niet alleen mannelijke kunstenaars. Vrouwelijke kunstenaars verzetten zich tegen ongelijkheid, onderdrukking en discriminatie. Ze trekken traditionele rolpatronen in twijfel en onderzoeken wie je kunt zijn buiten de gangbare normen.

Twee pioniers van het expressionisme....

De kunstwereld in die tijdkende ongelijke machtsverhoudingen en hardnekkige vooroordelen. Wie je was en waar je vandaan kwam bepaald of je werd erkend. Succesvol zijn betekende niet dat je op dezelfde manier als mannelijke kunstenaars werd gewaardeerd.

Tegenwoordig bestaat deze ongelijkheid nog steeds. De kunstwereld wordt nog steeds gedomineerd door mannen. Ze verdienen meer, hangen vaker in musea en hebben grotere naamsbekendheid.

Positie vrouwelijke kunstenaars rond 1900:

Beperkte toegang tot kunstacademies

Vaak uitgesloten van belangrijke tentoonstellingen

Financiële afhankelijkheid van familie of echtgenoot

Sociale druk om kunst carrière op te geven voor huwelijk

Duitsland: Opkomst van kunstenaarskolonies zoals Worpswede

Progressieve artistieke bewegingen in München en Berlijn

Rusland: Sterke aristocratische kunsttraditie

Invloed van Russische volkskunst en iconen

Impact moderne kunstbewegingen:

Opkomst van Der Blaue Reiter en Die Brücke

Internationale uitwisseling door reizen naar Parijs

Nieuwe theorieën over kleur en vorm

Breuk met academische traditie

Paula Modersohn-Becker

Marianne von Werefkin

Invloed op moderne kunst:

Modersohn-Becker: Herontdekt in jaren '70 als feministische icoon

Invloed op Duitse neo-expressionisme

Von Werefkin: Belangrijk voor ontwikkeling abstract expressionisme

Rol in theorievorming moderne kunst

Actuele relevantie:

• Hernieuwde interesse in vrouwelijke kunstenaars
• Debat over gender in kunstgeschiedenis
• Invloed op hedendaagse kunstenaars

Huidige waardering:

• Modersohn-Becker Museum in Bremen
• Grote retrospectieve tentoonstellingen laatste decennia
• Stijgende prijzen op kunstmarkt
• Toenemende academische aandacht

Recente ontwikkelingen:

• Nieuwe publicaties en onderzoek
• Restauratie belangrijke werken
• Digitalisering collecties
• Educatieve programma's en documentaires
• Rol in cultureel erfgoed Duitsland en Rusland

Paula Modersohn-Becker (1876-1907)

• Geboren in Dresden
• Eerste vrouwelijke kunstenaar die zichzelf naakt schilderde
• Lid van de kunstenaarskolonie Worpswede
• Beïnvloed door Post-impressionisme en vroeg expressionisme

Paula Becker maakte vanaf ongeveer 1897 deel uit van de kunstenaarskolonie Worpswede, waar ze onder meer de schilder Otto Modersohn leerde kennen. Geïnspireerd door de landelijke omgeving schilderden Otto en veel van de andere kunstenaars van de kolonie kleurrijke landschappen. Paula richtte zich daarnaast op de mensen die het dorp bevolkten. Moeders met kinderen en kinderen alleen of samen waren favoriet. In 1901 trouwde ze met Otto en werd stiefmoeder van zijn dochter Elsbeth. Als Paula in Worpswede was, verlangde ze naar Parijs, waar ze vanaf 1900 verschillende keren voor langere tijd verbleef. In Worpswede vond ze rust in het gezinsleven, in Parijs het avontuur.

Paula Modersohn-Becker kijkt vanuit de schaduw die over haar gezicht valt de toeschouwer aan met een indringende blik. Ze schildert dit Zelfportet met hoed en sluier aan het begin van de twintigste eeuw, na een periode van grote twijfel over de juiste richting in haar leven. Een toekomst met haar echtgenoot, kunstenaar Otto Modersohn, in het Duitse Worspwede en daar haar leven leiden met een zo goed mogelijke balans tussen kunstenaarschap en moederschap. Of zichzelf in het bruisende Parijs volledig ten dienste stellen van de kunst. Ze kiest voor het eerste. Door haar verbeelding van het moederschap en haar zelfportretten is zij baanbrekend in de kunstgeschiedenis.

• Opleiding in Berlijn en Parijs
• Invloed van Gauguin en Cézanne
• Focus op portretten en zelfportretten
• Gebruik van gedurfde kleuren en vereenvoudigde vormen

Paula Becker maakte vanaf ongeveer 1897 deel uit van de kunstenaarskolonie Worpswede, waar ze onder meer de schilder Otto Modersohn leerde kennen. Geïnspireerd door de landelijke omgeving schilderden Otto en veel van de andere kunstenaars van de kolonie kleurrijke landschappen. Paula richtte zich daarnaast op de mensen die het dorp bevolkten. Moeders met kinderen en kinderen alleen of samen waren favoriet. In 1901 trouwde ze met Otto en werd stiefmoeder van zijn dochter Elsbeth. Als Paula in Worpswede was, verlangde ze naar Parijs, waar ze vanaf 1900 verschillende keren voor langere tijd verbleef. In Worpswede vond ze rust in het gezinsleven, in Parijs het avontuur.

• Zelfportret op zesde huwelijksdag (1906)
• Rustende boerin met kind (1904)
• Oude armhuisbewoonster (1905)
• Meisje met bloemenvaas (1907)

‘Het vrouwelijk naakt’ en ‘moeder en kind’ zijn aloude thema’s in de kunstgeschiedenis. Begin twintigste eeuw worden ze nog veelal vanuit de mannelijke blik verbeeld; seksueel beladen of lieflijk, of allebei. Paula Modersohn-Becker breekt met deze traditie en maakt talloze - naakte - zelfportretten en portretten van moeders en hun net geboren kinderen die een heel andere sensatie oproepen. Modersohn-Beckers werken zijn ontstaan vanuit haar persoonlijke ervaring en gevoelswereld en zijn daardoor krachtig, rauw en kwetsbaar tegelijk. Daardoor staan ze aan de basis voor een kunstgeschiedenis waarin de vrouwelijke ervaring leidend is.

Marianne von Werefkin (1860-1938)

• Geboren in Rusland
• Lid van de Neue Künstlervereinigung München
• Medeoprichter van Der Blaue Reiter
• Belangrijke theoreticus van het expressionisme

Marianne von Werefkin is als vrouw en als kunstenaar een uitzondering. In een tijd waarin vrouwen niet aan kunstacademies kunnen studeren, wordt zij schilder dankzij privélessen, privileges en volharding. Gehuwde vrouwen raken hun inkomen kwijt aan hun man; Werefkin besluit om niet te trouwen. En waar de kernfamilie de norm is, leeft zij in een driehoeksverhouding

Aan het begin van de twintigste eeuw worden arbeiders en vrouwenbeweging steeds invloedrijker en veel sociale misstanden worden aan de kaak gesteld, zeker ook in Werefkins geboorteland Rusland. Werefkin is zich hiervan zeer bewust en verbeeldt het harde leven van vrouwen op het platteland en in de steden. Ze schildert vele facetten van de vrouw, van de rol als moeder, geliefde, harde

werker tot en met weduwe. Zo schrobben Wasvrouwen kleding aan een rivier en worden emmers water gevuld in Vrouwen bij de put. Gebukt onder het leven slepen deze figuren zich voort, gevangen in een lotsbestemming die nooit lijkt te veranderen. In een tijd waarin vrouwen nog weinig te zeggen hebben, benadrukt Werefkin hun onmisbare positie in de maatschappij.

Marianne von Werefkin speelt begin twintigste eeuw een sleutelrol in de ontwikkeling van het expressionisme. Kleur en vorm zijn hierbij de wervelende boodschappers van emoties en innerlijke visie. Werefkin sluit zich aan bij diverse kunstenaarsnetwerken, waaronder Der Blaue Reiter, met leden als Wassily Kandinsky, Franz Marc en Gabriele Münter. 

Marianne von Werefkin (1860-1938) begint haar carière bij de bekende realist llja Repin, maar besluit al snel haar eigen weg te volgen. ln 1896 vertrekt ze met haar partner, schilder Alexej von Jawlensky naar München. Bijna tien jaar lang schildert ze niet, ervan overtuigd dat ze als vrouwelijke kunstenaar geen schijn van kans maakt. Ze ondersteunt in deze periode vooral de carrière van Jawlensky. Ze verblijven in ltalië en Frankrijk. In 1906 vindt ze zichzelf opnieuw uit, als expressionistische schilder. Ze inspireert Jawlensky, Kandinsky en Münter om haar hierin te volgen. Helemaal abstract wordt het bij Werefkin nooit; sociaalkritische idealen vermengt ze met haar nieuwe beeldtaal. 

Door de Eerste Wereldoorlog vertrekt Werefkin noodgedwongen. Na een aantal omzwervingen eindigt ze uiteindelijk in Ascona, aan het Llago Maggiore. Ondanks veel moeilijkheden zet Werefkin haar werk hier onvermoeibaar voort en wordt ze opnieuw de spil van een cultureel netwerk, zoals ze dat ook in München was. 

• Opleiding in Sint-Petersburg
• Invloed van Wassily Kandinsky
• Transitie van realisme naar expressionisme
• Ontwikkeling van eigen kleurtheorie

Tragische stemming (1910)

In 1913 besluit Werefkin om Jawlensky te verlaten en vertrekt ze naar het door haar zo geliefde familiehuis in Kaunas, Litouwen. Ze maakt er dat jaar een aantal schilderijen die haar trieste stemming weerspiegelen. In Stad in Litouwen loopt een gebogen figuur eenzaam op een lange weg. Enkel de door de zon beschenen stad in de verte lijkt hoop te bieden. In de blauwwitte sneeuw, tussen contrasterend rode gebouwen, lopen nog meer desolate figuren, begeleid door vuur, observerende blikken en priesters. Biedt spiritualiteit, aanwezig in de vorm van de kerk en het weidse landschap, een uitweg?

In 1914, vlak voordat de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, keert Werefkin toch weer terug naar Duitsland en herenigt zich met Jawlensky.

• De rode boom (1910)
• Ave Maria (1927)
• Brasserie-Biertuin (1907)

De danser Alxander Sacharoff (1909)

Eind negentiende, begin twintigste eeuw is het nachtleven in de grote steden een geliefd thema voor veel kunstenaars Ze identificeren zich met de vermeende vrije levensstijl van circusartiesten, zangers en dansers en hun onorthodoxe manieren van leven. Een schril contrast met de burgerlijke maatschappij. Ook Marianne von Werefkin voelt zich tot het leven van de bohème aangetrokken. Vooral haar schetsboeken staan vol -soms humoristische -observaties van het uitgaansleven: circus- en theatervoorstellingen, bars, dansers en nachtclubs. Ook het werk In het café moet vanuit een observatie tijdens het uitgaan zijn ontstaan.Net als het portret van de danser Alexander Sacharoff is het in een haast monochroom blauw geschilderd. Vaak legt Werefkin het accent op het

moment voor of na de voorstelling. op de ontmoeting met het publiek. 

Gebruik van kleur:

Modersohn-Becker: Aardse, warme tinten met gedurfde contrasten

Gebruik van okers, bruinen en diep groen, geïnspireerd door het noordelijke landschap

Von Werefkin: Felle, expressieve kleuren

Voorkeur voor intense blauwen, roden en gelen, beïnvloed door Russische volkskunst

Behandeling van vorm:

Modersohn-Becker: Vereenvoudiging van vormen, focus op essentie

Sterke contouren en monumentale figuren

Von Werefkin: Meer gestileerde, soms bijna abstracte vormen

Dynamische compositie met sterke diagonalen

Thematische keuzes:

Modersohn-Becker: Focus op moederschap, boerenlevens, portretten

Intieme, persoonlijke benadering van onderwerpen

Von Werefkin: Stadsgezichten, nachtscènes, sociale taferelen

Meer dramatische, theatrale composities

Actuele relevantie:

• Hernieuwde interesse in vrouwelijke kunstenaars
• Debat over gender in kunstgeschiedenis
• Invloed op hedendaagse kunstenaars

Huidige waardering:

• Modersohn-Becker Museum in Bremen
• Grote retrospectieve tentoonstellingen laatste decennia
• Stijgende prijzen op kunstmarkt
• Toenemende academische aandacht

Recente ontwikkelingen:

• Nieuwe publicaties en onderzoek
• Restauratie belangrijke werken
• Digitalisering collecties
• Educatieve programma's en documentaires
• Rol in cultureel erfgoed Duitsland en Rusland

Wat deden expressionisten
op het schildersdoek?

De sterkste contrasten heten
complementair contrasten.
Welk kleurenpaar is géén
complementair contrast?

1. rood, blauw
2. paars,geel
3. rood, groen
4. oranje, blauw

Welke kenmerken zie je in dit schilderij?

Harde contrasten

Zachte overgangen

Vertekende, niet realistische vormen

Sterke dieptewerking door gebruik van perspectief

Contourlijnen in het gezicht

Verfijnde details

Grove kwaststreken

Realistische weergave van de realiteit

Waarom werkten de expressionisten
op deze manier?

Paula Modersohn-Becker, zelfportret, 1906

een
Afrikaans masker

Minnie Mouse

een gezicht met een huidziekte

een masker van natuur-
cosmetika

Sleep dit blok:  Waardoor werd de kunstenares van dit expressionistisch zelfportret geïnspireerd?

Wat klopt bij dit schilderij?

Zo realistisch mogelijk schilderen

Simpel en ruw zoals een mens die in harmonie is met de natuur

Felle kleuren drukken heftige emoties uit

De mens in zijn perfecte vorm tonen

Brede, spontane kwaststreken zijn geïnspireerd door eenvouwdige
volkskunst

Met veel fijne details rust creëren

Wat vond mevrouw Matisse goed aan de kleuren van haar portret?

Noteer hier drie dingen die je in deze les hebt geleerd.

Stel hier een vraag over iets dat je nog niet zo goed hebt begrepen.