VI 3.1 Staatsrecht

• Basiskennis recht
• MBO
• Studiejaar 1

Staatsrecht

Les 1

Inleiding staatsrecht

Gaat over:

• organisatie van de staat
• indeling van de staat 
• grondrechten van burgers t.o.v. de staat

Vindplaatsen:

o.a. Grondwet, de Kieswet, de Provinciewet en de Gemeentewet.

In het filmpje staatsinrichting en grondrechten in vogelvlucht

Staat

Staat = samenleving van mensen die wonen op een bepaald stuk grond waar bepaalde rechtsregels gelden die zo nodig kunnen worden gehandhaafd.

Drie kenmerken:

1) grondgebied; op de landkaart 

2) inwoners; personen met de Nederlandse nationaliteit 

3) overheidsgezag; eigen regering op het hoogste niveau

     

Hoe is Nederland aan zijn
huidige landsgrenzen
gekomen?

Door:

afspraken met buurlanden in Verdragen (ook in Vredesverdragen na oorlogen);

Natuurlijke afscheiding (rivieren en de zee)

en heel speciaal: door landwinning uit de Noord- en Zuiderzee).

Wanneer ben je eigenlijk Nederlander?

1. Als je hier bent geboren
2. Als je hier een Middelbare schooldiploma hebt gehaald.
3. Als één van je ouders Nederlander is
4. Als je hier woont

In principe als één van je ouders Nederlander is. Derde generatie kinderen krijgen het Nederlanderschap van rechtswege als een van de ouders ten tijde van de geboorte hier woont. Verder kun je natuurlijk door naturalisatie of de optie Nederlander worden.

Wat kan een gevolg zijn
van ontbrekend
overheidsgezag?

bijvoorbeeld:

anarchie, puinhoop, geweld, criminaliteit, armoede, recht van de sterkste

Let op: anarchisten vinden dat VRIJHEID het ultimatieve gevolg is!!!

Staatsvorm (1) 

Gedecentraliseerde eenheidsstaat

Eenheidsstaat

De meeste rechtsregels komen uit Den Haag

Bijvoorbeeld: het BW, het Wetboek van Strafrecht

Gedecentraliseerd

Naast centrale regelgeving maken ook provincies en gemeenten rechtsregels:

Bijv. over hondenbelasting, subsidies voor zonnepanelen

let op: in de staatsrechtsleer worden de begrippen staatsvorm en regeringsvorm vaak synoniem gebruikt. Zie 

chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A2866452/view

tot invoering van een republikeinse staatsvorm cq. regeringsvorm

Staatsvorm (2)

Democratische rechtsstaat

Rechtsstaat 

De macht van de overheid wordt beperkt door:

1. legaliteitsbeginsel;
2. onafhankelijke rechter;
3. scheiding van de machten;
4. grondrechten voor de burgers.

Democratie

Inwoners kiezen de volksvertegenwoordiging die de wetten maakt!

De rechtsstaat ingezoomd

Legaliteitsbeginsel

Overheid mag alleen handelen op grond van wetten (Latijn: lex, leges). De wetten mogen (in principe) niet met terugwerkende kracht gelden, omdat inwoners moeten weten waar ze aan toe zijn (rechtszekerheid voor de inwoners).

In principe omdat terugwerkende kracht bij het invoeren van gunstige regelgeving wel kan voorkomen. Bij ongunstige regelgeving wordt terugwerkende kracht vooral in het fiscaal recht toegepast, en dan met ingang van de dag van beslissing, niet van bekendmaking in het Staatsblad. Het gaat dan om dagen, niet om maanden. Maar terugwerkende kracht moet altijd restrictief worden toegepast.

Let op: in het Strafrecht is dit uitdrukkelijk verboden!

De rechtsstaat ingezoomd

Onafhankelijke rechters

Rechter oordeelt of een rechtsregel is overtreden en hoe deze moet worden toegepast op een inwoner/bedrijf/overheid.

Alleen rechters mogen gevangenisstraf opleggen , art. 113 GW

Rechter is voor het leven benoemd, art. 117 GW

Dus: de overheid kan hem niet ontslaan!

De rechtsstaat ingezoomd

Scheiding der machten (Montesquieu)

De rechtsstaat ingezoomd

Grondrechten (en mensenrechten)

Burgers hebben grondrechten: bijv. vrijheid van meningsuiting, vrijheid van betoging, recht op gelijke behandeling ezv.

De overheid mag deze alleen soms en met hele goede redenen beperken!

(Naast grondrechten in de GW ook mensenrechten in o.a. het EVRM)

Democratie

• art. 4 GW: iedere Nederlander van 18 jaar en ouder mag de volksvertegenwoordiging kiezen of zich laten kiezen!
• Leeftijd: sinds 1972 = 18 jaar 
• Geheim: je hoeft niemand te vertellen wat je hebt gestemd!
• Vrij: je mag zelf bepalen waar je op stemt
• Vrij: er moet iets te kiezen zijn

Regeringsvorm (1) 

Constitutionele monarchie

Monarchie

Rol van staatshoofd wordt door erfopvolging verkregen

Dus: Juliana | Beatrix | Willem-Alexander | Amalia |  ?

Constitutioneel (komt van 'constitution')

Taken en bevoegdheden van het staatshoofd staan in een Grondwet

Regeringsvorm (2) 

Parlementair stelsel

De regering van Nederland bestaat uit de Koning en ministers, art. 42 GW

• Is niet gekozen, maar benoemd (coalitie van de 2e Kamer stelt ministers voor);
• Bestuurt het land;
• Regering moet verantwoording afleggen aan het parlement = de Staten-Generaal (hoogste macht in het land!!!);
• Tweede Kamer (rechtstreeks gekozen door Nederlanders);   +
• Eerste Kamer (gekozen door de Provinciale Staten).

Koning, regering en Staten-Generaal

Taken Koning, art. 24 GW

Ceremoniële taken: 

- vertegenwoordigen van Nederland tijdens staatsbezoeken 

- werkbezoeken in provincies en gemeenten

Staatstaken:

- troonrede voordragen (beleid van de regering voor het komend jaar), art. 65 GW

- ondertekenen van wetten en Koninklijke Besluiten. 

Let op: 

Koning is onschendbaar, art. 42 GW

DUS: ministers zijn verantwoordelijk !

De regering

Regering = Koning + ministers, art. 42 GW

Ministerraad = alle ministers samen (wekelijks teamoverleg over regeringsbeleid, voorzitter: premier)

Kabinet = Ministers + staatssecretarissen ( benoeming bij Koninklijk Besluit)

Kabinetsvorming: na Tweede Kamerverkiezing. Geen wettelijke regels maar ongeschreven recht/gewoonterecht (zie filmpje)

Naam van het Kabinet vaak: naam premier

Kabinetsvorming: na Tweede Kamerverkiezing. Geen wettelijke regels maar ongeschreven recht/gewoonterecht

1) fractievoorzitters benoemen een verkenner voor mogelijkheden van coalities (samenwerking tussen partijen), dan

2) Kamer benoemt informateur om een bepaalde mogelijke coalitie beter te onderzoeken voor een regeerakkoord (samenwerkplan)

3) Formateur = beoogd minister-president zoekt bijbehorende ministers en staatssecretarissen

4) Koning beëdigt

Wat is de naam van het huidige Kabinet?

1. Corona I
2. Balkenende II
3. Paars III
4. Rutte IV

Taken regering:

• Bestuurt het land (opgedeeld in ministeries)
  
• Maakt wetgeving samen met Staten-Generaal, art. 81 GW 
• Ministers leiden het ministerie en zijn politiek verantwoordelijk
• Staatssecretarissen bij zware ministeries (bijv. financiën) zijn verantwoordelijk voor hun post

Staten-Generaal, art. 51 GW

De Staten-Generaal = Eerste Kamer + Tweede Kamer

Tweede Kamer =  150 leden gekozen via directe verkiezing door Nederlanders, art. 54 GW

Eerste Kamer = 75 leden indirect gekozen via de Provinciale Staten 

Verkiezingen elke vier jaar, art. 52 GW

Wie is onze Koning?

1. Beatrix
2. Catharina-Amalia
3. Willem-Alexander
4. Willem van Oranje

Wie zit er in de regering?

1. De Ministers
2. De Ministers en staatssecretarissen
3. De Koning en de Ministers

Hoe wordt de Eerste Kamer gekozen?

1. direct
2. indirect

Wie kiest de Eerste Kamers dus?

1. de gemeenteraadsleden
2. de ondernemingsraden
3. de provinciale staten

Hoeveel leden heeft de Tweede Kamer?

1. 50
2. 75
3. 150
4. 225

Grondrechten

Grondrechten

Klassiek grondrecht	Sociaal grondrecht
art. 1-17 GW	art. 18-23 GW
beschermt tegen inmenging overheid	geeft een opdracht aan overheid om zaken te regelen
afdwingbaar bij de rechter	meestal niet afdwingbaar
vrijheids- en gelijkheidsrechten	economische, sociale en culturele rechten

Let op: soms is sociaal grondrecht wel afdwingbaar --> Urgenda vs de Staat

klassiek grondrecht

sociaal grondrecht

vrijheid van meningsuiting

gelijke behandeling

onaantastbaarheid van het lichaam

zorg voor onderwijs

bevorderen van de volksgezondheid

zorg voor sociale zekerheid

recht van betoging

vrijheid van godsdienst

zorg voor leefmilieu

zorg voor werkgelegenheid

Klassieke grondrechten

Hieronder een aantal grondrechten. Let op: vaak kunnen deze door andere wetten worden beperkt...

• art. 1 GW: recht op gelijke behandeling (in gelijke gevallen) en verbod van discriminatie
• art. 4 GW: kiesrecht (let op: vanaf 18 jaar, art. 54 GW)
• art. 5 GW: petitierecht (recht om een verzoek aan de overheid te doen, bijv. dierenwelzijn)
• art. 6 GW: vrijheid van Godsdienst (ook het laten zien hiervan d.m.v. kruisje, hoofddoek etc.)
• art. 7 GW: vrijheid van meningsuiting (ook in kranten, nieuwszenders ezv.) Geen censuur
• art. 9 GW: vrijheid van vergadering en betoging (bijv. tegen stikstofmaatregelen)
• art. 10-13 GW: recht op privacy, dus geen camera's in je huis, niemand mag in je telefoon kijken; recht op onaantastbaarheid lichaam; en de overheid moet uit je huis blijven;
• art. 15 GW: verbod van vrijheidsontneming

De burgemeester van Eindhoven wil een stikstofdemonstratie verbieden omdat hij het hier niet mee eens is.
De organisatie van de demonstratie spant een kort geding aan bij de rechter in Den Bosch.
Dat betekent dat het recht op demonstratie een:

1. klassiek grondrecht is.
2. sociaal grondrecht is.

Klassieke grondrechten kun je afdwingen bij de rechter.

1. Klopt
2. Klopt niet

Sociale grondrechten

Sociale grondrechten geven dus een opdracht aan de overheid. 

Daarom vaak in politieke debatten! 

Niet afdwingbaar vanwege machtenscheiding...

• art. 18 GW: betaalbare rechtsbijstand (toevoeging)
• art.19 GW: zorg voor voldoende werkgelegenheid
• art. 20 GW: zorg voor welvaart en sociale zekerheid (armoedebestrijding)
• art. 21 GW: zorg voor bescherming en verbetering van het leefmilieu
• art. 22 GW: zorg voor bevordering volksgezondheid
• art. 22 GW: zorg voor voldoende woningen
• art. 23 GW: vrijheid van onderwijs (klassiek)/zorg voor het onderwijs (sociaal)

Samenvatting

Grondregels staatsrecht: in de Grondwet

Staat: eigen grondgebied, inwoners en overheidsgezag

Staatsvorm NL: 

• Gedecentraliseerde eenheidsstaat, want meeste regels uit Den Haag, maar ook regels uit de gemeente en Provincie
• Democratische rechtsstaat, want legaliteitsbeginsel, onafhankelijke rechters, machtenscheiding en grondrechten; daarnaast algemene, vrije en geheime verkiezingen voor wetgevende macht

Regeringsvorm NL:

• Constitutionele monarchie, omdat positie Koning geregeld is in de Grondwet
• Parlementair stelsel: parlement is de hoogste macht en controleert de regering!

Samenvatting

• Koningschap vervuld door de opvolgers van koning Willem I. 
• De koning heeft ceremoniële taken en staatstaken. 
• De koning vormt samen met de ministers de regering. 
• De ministers zijn verantwoordelijk voor het handelen, de uitspraken en het gedrag van de koning.
  
• De ministers en staatssecretarissen vormen samen het kabinet. 
• De benoeming van het nieuwe kabinet volgt na Tweede Kamerverkiezingen. 
• De Tweede Kamer en de Eerste Kamer zijn samen de Staten-Generaal. 
• De leden van de Tweede Kamer worden direct door het volk gekozen. 
• De leden van de Eerste Kamer worden indirect gekozen door de provinciale volksvertegenwoordigers.