literaire theorie - verhaalanalyse

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

Literaire theorie - verhaalanalyse

Dautzenberg H 11

Wat is volgens jou literatuur?

Wat is nu volgens jou het belangrijkste verschil tussen lectuur en literatuur?

Literatuur of lectuur?

Compositie

Verschil tussen inhoud en vorm > voorbeelden:

• gebeurtenissen 2x vertellen (door andere ogen)
  
• soms uitvoerig, soms beknopt
  

wat wordt verteld?	hoe wordt het verteld?
fabel	sujet
het vertelde	vertelling
story	plot

Handeling

• handeling, plot, intrige: de gebeurtenissen in een boek/verhaal
  
• hoofdhandeling en bijhandelingen (subplots, nevenintriges)
• onderwerp: allerkortste samenvatting van de handeling (bijv. drugsverslaving)
  

Verhalen door/in elkaar

• Dubbelroman: twee gelijkwaardige handelingen en dus twee thema's naast elkaar / boek binnen een boek
  
• Ingelast verhaal: kort verhaal met een eigen thema binnen een roman
  
• Kader- of raamvertelling: een roman die bestaat uit ingelaste verhalen (Sprookjes van duizend-en-één-nacht)
  

Spanning

doet lezer verlangen verder te lezen en afloop te weten. Hoe wordt spanning gecreëerd?

1. bepaalde gebeurtenissen  > het krijgen van een dreigbrief (van wie) of een moeilijke opdracht (gaat het lukken?)
   
2. tijdsvolgorde in het boek (vooruitwijzingen)
   

Beginzin 'Honderd jaar eenzaamheid' - G.M. Márquez

Vele jaren later, staande voor het vuurpeloton, moest kolonel Aureliano Buendía denken aan die lang vervlogen middag, toen zijn vader hem meenam om kennis te maken met het ijs. 

spanning: vuurpeloton? kennismaken met ijs?

Het slot

• Gesloten einde: de zaak is opgelost, alles is nu in orde
  
• Open einde: verhaal nog niet afgelopen > veroorzaakt nieuwe spanning - je blijft nog enige tijd bij het boek
  
• Cirkelvormige structuur: het slot sluit aan bij het begin
  

Ik hou van boeken met een open einde. Dat maakt dat ik er nog langer over na blijf denken

1. eens
2. oneens

Motieven

• Motieven: steeds terugkerende elementen in een verhaal. 
  
• Abstracte motieven > literair historische motieven, zoals onmacht, liefde, toeval, eenzaamheid, oorlog. 
• Leidmotieven > terugkerende concrete zaken > symbolische betekenis: dobbelsteen (toeval) spiegel (zelfbeeld)
  
• Klassieke motieven  > uit klassieke verhalen, bijv. oedipusmotief en assepoestermotief.
  

Een telkens terugkerende rode auto is een:

1. abstract motief
2. leidmotief

Welk begrip hoort bij de volgende omschrijving:

"Element dat vaker voorkomt in een verhaal. Vestigt de aandacht op iets wat belangrijk is in het verhaal. "

1. Motief
2. Handeling
3. Vooruitwijzing
4. Thema

Personages

hoofdpersonages	bijpersonages
meerdere karaktertrekken	weinig karaktertrekken
psychologische ontwikkeling	geen ontwikkeling
betrokken bij veel gebeurtenissen	tegenstander of helper van hoofdpersonage

Hoe leer je een personage kennen?

• Door wat/hoe personage doet, denkt, zegt en reageert
  
• Door wat andere personages vertellen of denken over dit personage 
  

Personages

• Flat character =  verandert niet, oppervlakkig
• Round character = maakt een ontwikkeling door, leer je beter kennen
• Type = vaststaand stereotype personage --> heks, schooljuf

Personages en romangenres

• primair doel om personage(s) zo diepgaand mogelijk te beschrijven > psychologische roman
  
• beschrijving maatschappelijk bepaalde groep personen > sociale roman
  
• geestelijke rijping van personage centraal > ontwikkelingsroman
  

Tijd

Chronologisch	niet-chronologisch
fabel	sujet
flash-forward (vooruitwijzing)	flash-back
vertelde tijd (tijd die verstrijkt in boek)	verteltijd (aantal bladzijdes of uren lezen)
tijdverdichting (versnelling)	tijdvertraging
historische tijd

Het begin van een roman

• ab ovo (vanaf het ei) > normale chronologische volgorde
  
• in media res (midden in de zaken) > midden in het verhaal beginnen en daarna pas de voorgeschiedenis vertellen
  
• post rem (na de zaak) > het hele verhaal achteraf vertellen
  

Tijd en romangenres

• historische roman > speelt zich af in het verleden (De zwarte met het witte hart - A. Japin)
  
• toekomstroman > speelt zich af in de toekomst (Weerwater - R. Dorrestein)
  
• zedenroman > zeden en gewoonten van bepaalde tijd en milieu staan centraal (Alleen maar nette mensen - R. Vuijsje)
  

Het verhaal begint als een sprookje.

1. Ab ovo
2. In medias res
3. Post rem

Een flashback onderbreekt de chronologie van een verhaal niet.

1. waar
2. onwaar

Plaats en ruimte

• Plaats: tastbare, fysieke ruimtes waarbinnen de gebeurtenissen zich afspelen. (kamer, stad, weiland, tunnel, berg…)
  
• Ruimte: weer- en sfeeraanduidingen (mist, regen, maanloze nacht, zon, dreigend, feestelijk …) > bezielde omgeving
  

Wat is hier GEEN voorbeeld van plaats in een verhaal?

1. Prehistorie
2. School
3. Stad
4. Italië

Perspectief

 veel of weinig informatie?

• veel > boven specifieke personages uitstijgende informatie 
  
• weinig > beperkt tot wat een van de personages ziet
  

Soorten perspectief

• De onzichtbare, alwetende verteller
  
•  De auctoriale verteller
  
•  Het personale perpectief:

1. Vertellend en belevend ik 
2. Betrouwbaar / onbetrouwbaar perspectief
3. Stream of consciousness

De onzichtbare, alwetende verteller

De lezer ‘bijgepraat’ door een anonieme verteller

• niet zichtbaar in de tekst
  
• neemt niet deel aan het verhaal
  
• blijkt wel van alles te weten
  

Uit: Tessa de Loo, Isabelle (1989)

‘Men liet haar snel gaan, zo ontmoedigend en onaangenaam was het om met haar te spreken en haar aan te zien. Bezitten de vrouwen van Auvergne doorgaans een aardse, blozende schoonheid, deze getuige was van zo’n zeldzame lelijkheid dat zij met recht het zoveelste wonder der natuur genoemd mocht worden in deze aan natuurwonderen zo rijke streek. (…)

Zij lieten haar dus gaan en slaakten een zucht van verlichting toen de deur met een mannelijke klap achter haar dichtviel.’

Auctoriale verteller

• Ook ‘alwetend’, maar bovendien:
• Zichtbaar in de tekst
  
• Stelt zich vaak in de eerste persoon (ik/wij) aan de lezer voor
  
• Spreekt de lezer rechtstreeks aan > samenspannen
  
• Bedenker > touwtjes in handen 
  
• Benadrukt het fictionele: het is maar verzonnen en ik, verteller, beheers die verzonnen wereld!
  

Uit: ‘Vaders en zonen’ (1862) van Toergenjew.

‘De bediende, aan wie alles, zowel de turkozen oorknop als zijn gepomadeerde haren van verschillende kleur en zijn beleefde gebaren, kortom alles iemand van de nieuwe, vervolmaakte generatie verried, keek toegeeflijk de weg af en gaf ten antwoord: ‘Nee meneer, niets te zien.’

(..)

Zijn meester zuchtte en ging op een bankje zitten. Wij willen de lezer met hem doen kennismaken terwijl hij daar met zijn beentjes onder zich zit en treurig rondkijkt. Hij heet Nikolaj Petrowitsj Kirsanow.’

Uit: De Avonden (1947) van Gerard Reve

‘Het was nog donker, toen in de vroege morgen van de tweeëntwintigste december 1946 in onze stad, op de eerste verdieping van het huis Schilderskade 66, de held van deze geschiedenis, Frits van Egters, ontwaakte.’

Personaal perspectief

De lezer kijkt niet verder dan de neus van het personage lang is.

Ook in de film kan dat. 

Bekijk het volgende fragment.

Er zit een kleine verandering in het perspectief. Waar is die verandering?

Uit: De Donkere Kamer van Damokles (1958) van W.F. Hermans

‘Dorbeck lachte. Zijn witte tanden stonden zo recht en aaneengesloten, dat het leek of zijn gebit uit twee ononderbroken messen van ivoor bestond. Hij had zwart haar en langs zijn onderkaak lag een blauwe schaduw van baardstoppels, zijn wangen gloeiden roodachtig onder zijn jukbeenderen. Hij had een stem als een klok van brons.’

De zin: 'Hij dacht eraan dat hij liever in zijn bed zou blijven."

1. ik-perspectief
2. wisselend perspectief
3. personaal perspectief

Onbetrouwbaar perspectief

De lezer twijfelt aan de juistheid van de waarnemingen van een personage. 

• Heeft de hoofdpersoon het wel bij het rechte eind? 
  
• Verbeeldt hij zich soms dingen? 
  
• Is hij misschien gek?

Voorbeeld: Het diner van H. Koch > verteller Paul heeft een gedragsstoornis

Vertellend en belevend ik

• Een personage kijkt vanuit een later tijdstip, als ouder en hopelijk wijzer mens terug op gebeurtenissen (belevend ik) uit zijn verleden.
  
• Hij kan dus – in tweede instantie – nadenken over het gebeurde en daar commentaar op leveren (vertellend ik).
  

Geef in volgend fragment aan welke delen een vertellend ik-perspectief hebben en welke een belevend ik-perspectief.

Uit: ‘De neef van Mata Hari’, in: ‘Het Vrome Volk van Maarten ’t Hart (1974)

‘Ik was tot niets in staat in die tijd; elke avond liep of fietste ik over het jaagpad langs de vliet in de richting van het Bommeer. Achteraf heb ik het gevoel dat dat de mooiste avonden in mijn leven zijn geweest; ik had iets om over te treuren en ik was toch niet ongelukkig want ik was verliefd.’

(..) Ik probeerde haar gezicht voor me te halen maar dat lukte me niet. Ik hoorde een vreemd geluid maar ik dacht dat het een vogel was en ik mijmerde verder over dat meisje waarop ik tot op de dag vandaag verliefd ben gebleven. Toen klonk een stem achter mij: ‘Wat doe je daar?’

"De wind zorgt voor onrust: het zand, de strandtent, mijn haar. Alles lijkt op zoek te zijn naar een uitweg. Net als ik."

Welk perspectief wordt hier gebruikt?

1. Ik perspectief - belevend
2. Ik-perspectief - vertellend
3. Personaal perspectief
4. Auctoriaal perspectief

Stream of consciousness

waarneming van de lezer vallen samen met de grillige, spontane hersenactiviteiten van een roman- of verhaalfiguur. Personaal perspectief 2.0!

Uit: 'Kees de jongen'  Theo Thijssen (1923)

‘Kees boog luisterend het hoofd. Hij zag, hoe de dames naar hem keken. “Wat heeft die jongen een gevoel,” dachten ze waarschijnlijk. Het spel hield op. De twee dames klapten zachtjes in hun handen. Een van hen zei iets. Een heer kwam met z’n viool onder z’n arm even bij het raam staan en keek naar Kees. Keek zeer duidelijk naar hem. Kees dacht erover plechtig z’n pet af te nemen, maar dorst nog niet. Toen begon het spel weer. (…) Als dit stuk straks uit was, dan zou misschien die ene vrouw vragen: “ Vin-je ’t zo mooi?”

Opbouw van een roman

• wijze waarop boek is opgebouwd, kijk naar:
  
• voorwerk: titel / ondertitel / opdracht / motto / proloog 
• eigenlijke tekst: hoofdstukken / titels / delen
  
• nawerk: epiloog 
• verhaallijnen of verhaallagen die samenkomen of elkaar kruisen