Thema 9 (gedrag)

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo g
• Leerjaar 3,4

Gedrag wordt veroorzaakt door inwendige prikkels (prikkels die in het lichaam ontstaan) óf uitwendige prikkels (prikkels die je met zintuigen waarneemt).

Inwendige prikkels (zoals honger, dorst & hormonen) worden ook wel motivatie genoemd

Honger & dorst ; zorgen voor voedingsgedrag

Hormonen; zorgen voor voortplantingsgedrag

Wat is in het filmpje de inwendige prikkel voor de zeehond geweest om op de boot te klimmen?

1. Honger
2. Dorst
3. Angst
4. Eenzaamheid

Wat is in het filmpje de uitwendige prikkel voor de zeehond geweest om op de boot te klimmen?

1. Het zien van orka's
2. De geur van de orka's
3. Het zien van de boot
4. De aanval van orka's

5.2 SOCIAAL GEDRAG

LESDOELEN:

- WETEN WAT BIJ SOCIAAL GEDRAG HOORT

Gedragsketen

Gedragsketen

Bij diersoorten zijn bepaalde vormen van gedrag bij alle individuen van de soort gelijk. Zo vertonen veel dieren ook specifiek gedrag bij de voortplanting. Dit gedrag wordt ook wel paringsgedrag of balts genoemd. Een aantal handelingen worden in een vaste volgorde opgevolgd- een gedragsketen.

1

2

3

4

5

Het mannetje stoot met zijn kop tegen de borst van het vrouwtje

Het mannetje maakt indrukwekkende bewegingen met zijn vleugel 

Het mannetje maakt een gorgelend geluid en loopt op het vrouwtje af

Het mannetje maakt zijn pupil telkens wijder en smaller 

Het mannetje staat voor het nest en begroet het vrouwtje

https://www.youtube.com/watch?time_continue=48&v=1XkPeN3AWIE&feature=emb_title

Bij de meeste organismen vindt de balts plaats als wisselwerking tussen twee soorten. [gedragsketen]

Het verschijnen van het vrouwtje is een uitwendige prikkel voor het mannetje, geeft een respons, wat weer een prikkel is voor het vrouwtje om een andere respons te vertonen, etc.

De paringsdans van flamingo's is ook een voorbeeld van balts (of paringsgedrag), waarbij bepaalde prikkels voor een specifiek respons zorgen. 

Sommige prikkels zorgen voor een sterker respons bij een organisme. Een prikkel die een doorslaggevende rol speelt bij het veroorzaken van een bepaald gedrag noem je een sleutelprikkel.

Welk stekelbaarsje uit de afbeelding heeft de meeste kans om tijdens het paringsseizoen aangevallen te worden?

1. #1
2. #3
3. #2
4. #4

Als een bepaalde sleutelprikkel sterk overdreven wordt (en voor een sterker respons zorgt) dan noemen we dit een supranormale prikkel

Ook mensen hebben te maken met sleutelprikkels & supranormale prikkels

Weinig sleutelprikkels

Veel sleutelprikkels

Supranormale prikkels

Supranormale prikkel

Sleutelprikkel

Een moeder geeft haar baby borstvoeding als deze begint met huilen

Vogeltjes meer geluid maken dan hun broertjes of zusjes krijgen ook meer eten van ouders

Meisjes hebben een voorkeur voor jongens die een goede lichaamsbouw en brede schouders hebben

Sociaal gedrag

Bij paringsgedrag worden er signalen afgegeven door het mannetje aan het vrouwtje (of andersom). Deze signalen zorgen voor uitwendige prikkels die kunnen leiden tot een respons. Het afgeven van signalen is dus een vorm van communicatie.

Gedrag van soortgenoten ten opzichte van elkaar noemen we sociaal gedrag- hierbij zijn de signalen van het ene individu de prikkels voor het andere individu. Signalen kunnen houdingen, geluiden, geuren, kleuren of gebaren zijn.

Soorten sociaal gedrag:

-Territoriumgedrag 

[je eigen gebied verdedigen]

-Dreiggedrag

[Vaak kenmerken van vlucht & aanvalgedrag]

-Paringsgedrag

[balts die organismen uitvoeren bij voortplanting]

-Broedzorg

[ouders die voor kinderen zorgen]

-Rangorde

[meest dominante individu staat bovenaan de pikorde]

-Imponeer & verzoeningsgedrag

[gedrag in groepen om hogere rangorde te krijgen]

5.3 Gedrag onderzoeken

Noem tenminste 2 verschillende soorten gedrag die het individu in het filmpje vertoonde.

Gedrag bij mensen

Gedrag bij mensen wordt veroorzaakt door erfelijke factoren en leerprocessen (net zoals bij dieren). Leren speelt wel een grotere rol bij mensen!

Voorbeelden aangeboren (erfelijk gedrag) bij mensen;

- Zuiggedrag

- Wenkbrauwgroet

- Uitdrukkingen bij woede/angst/vreugde

- Elkaar vluchtig begroeten (bekenden&onbekenden)

Rang (& pikorde) bij mensen

Ook mensen hebben een soort "rangorde" in de vorm van 'rollen'. Het gedrag dat je bij een bepaalde rol vertoont noem je rolpatroon

Een meisje van 15 vertoont heel anders gedrag als ze bij haar ouders zit / bij vriendinnen is / leerling in de klas is.

Veel menselijk gedrag berust op leerprocessen. Dit gebeurt o.a. tijdens de opvoeding, waarbij je als kind veel (on)bewuste signalen van ouders krijgt. Mede dankzij communicatie leert een kind zich sociaal te ontwikkelen. 

Gedrag bij mensen en dieren

Verschillen: mensen kunnen beter communiceren en ontwikkelen 

(of leren) daardoor sneller. Daarnaast kennen mensen ook normen (gedragsregels) en waarden (eerlijkheid, respect voor anderen, vrijheid, rechtvaardigheid)

Overeenkomsten: mensen zijn ook gevoelig voor prikkels (denk aan sleutel/supranormale prikkels bij mannen & vrouwen, instagramfilters, reclames, strips, speelgoed). Daarnaast zijn de meeste typen gedrag van dieren ook terug te vinden bij mensen; 

Territoriumgedrag (in de bus/trein), Imponeergedrag (bij versieren), Dreiggedrag (breed maken, iemand strak aankijken met open ogen)

Gedrag bestuderen

Gedrag wordt bij dieren meestal in het wild geobserveerd. Het bestuderen van gedrag gebeurt ook objectief (zonder mening). 

Gedrag van dieren beschrijf je zo feitelijk en precies mogelijk met behulp van een ethogram & een protocol.

Gedrag bestuderen

Gedrag wordt bij dieren meestal in het wild geobserveerd. Het bestuderen van gedrag gebeurt ook objectief (zonder mening).

Gedrag van dieren beschrijf je zo feitelijk en precies mogelijk met behulp van een ethogram & een protocol.

Waarom mag je bij een onderzoek eigenlijk niet een dier in gevangenschap bestuderen?

Ethogram

Een ethogram is een uitvoerige beschrijving van alle soorten gedrag die een dier kan laten zien.

De studie van gedrag bij dieren noem je ethologie

Om het gedrag van een organisme te bestuderen moet je eerst een ethogram maken met daarin een beschrijving van de handelingen die voorkomen

Protocol

In een protocol staat een opsomming van de handelingen van het dier. Hiermee kun je o.a. zien hoe vaak een handeling voorkomt en of er een bepaalde volgorde is in de handelingen.

Vervolgens gebruik je de handelingen uit je ethogram in een protocol zodra je het organisme gaat bestuderen. Hiermee kun je o.a. zien hoe vaak een handeling voorkomt en of er ook gedragsketens voorkomen.

Maak een ethogram met daarin tenminste 2 verschillende soorten gedrag die de bidsprinkhaan heeft laten zien.

5.4 Gedrag leren

Gedrag wordt dus veroorzaakt door prikkels; maar waardoor is dat gedrag eigenlijk ontstaan?

Gedrag kan door erfelijke factoren worden veroorzaakt, maar kan ook door leerprocessen worden bepaald

Aangeboren gedrag: gedrag wat een organisme al vanaf de geboorte laat zien, en door erfelijke factoren is bepaald. Wordt bij dieren ook wel instinct genoemd.

Aangeleerd gedrag: gedrag wat bij een organisme ontstaat door leren. Door leerprocessen van uitwendige prikkels en soortgenoten gaat een organisme dit gedrag vertonen.

Gedrag kan ook een combinatie zijn van aangeboren en aangeleerd gedrag.

Gedrag kan je op verschillende manieren aanleren. Dit noem je leerprocessen

Gewenning: organisme vaak in een vervelende situatie plaatsen totdat ze eraan wennen en het minder erg gaan vinden.

Inprenting: organismen iets aanleren in hun gevoelige periode (een bepaalde, korte periode van je leven)- B.V. jonge dieren die hun moeder volgen.

"Trail and error" - leren door fouten te maken. In de natuur zijn er veel organismen die proefondervindelijk leren. Dat betekent dat dieren leren van de ervaringen die ze opdoen bij bepaald gedrag. 

Conditionering- organismen iets leren met behulp van een beloning. Daarbij kun je een natuurlijke prikkel vervangen met een kunstmatige. 

BV: Normaal gaan katten pas speeksel produceren zodra ze voedsel ruiken, maar als je altijd vóór het voedselmoment een belletje luid gaan de katten op een gegeven moment ook bij het belletje alleen al speeksel produceren.

Voor de toets/examen:

-Vetgedrukte woorden uit de lessonUp goed kennen & kunnen verklaren

-Vragen/antwoorden webquest goed doornemen

[voor de toets online inleveren!]

-(online) oefenen met diagnostische toets

-Extra oefenlinks op SOM [studiewijzer] maken