1 Het denken over staat en onderdanen

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

1 Het denken over staat en onderdanen

Deelvraag van dit hoofdstuk

Wie waren in het verleden de belangrijke denkers over de verhouding tussen staat en onderdanen en wat waren hun opvattingen?

1.1 De wortels van democratie 

De geschiedenis van de democratische rechtsstaat begint in Athene in de 5e eeuw v.Chr. (Klassieke Oudheid). 

Er waren drie basisvoorwaarden voor het democratisch bestuur:

1. Voldoende onderwijs
2. Vrije burgers
3. Betaalde functies 

1.1 De wortels van democratie 

• In Athene had een select groepje burgerrecht --> vrije mannen (18+), die in Athene waren geboren. 
• Er was sprake van een directe democratie --> burgers mochten direct deelnemen aan stemmingen. 

<-- Pnyx, plek voor vergaderingen

1.1 De wortels van democratie 

In de Oudheid ontstonden verschillende staatsvormen, soms met democratische kenmerken. 

• Monarchie
• Aristocratie
• Oligarchie

 

De Romeinse Republiek is een goed voorbeeld van een oligarchie, maar met democratische elementen. 

1.2 Staatsvorming in de Middeleeuwen 

Hoe probeerde vorsten in de Vroege Middeleeuwen mensen zich aan zich te binden? 

• Via het feodalisme 

Wat was het probleem van dit systeem? 

• Formeel waren de leenmannen door hun eed van trouw gebonden aan de vorst, maar in de praktijk konden ze meestal zelfstandig een gebied besturen. Daarbij wilde veel leenmannen hun grond als erfbezit verklaren. 

1.2 Staatsvorming in de Middeleeuwen 

Maak opdracht 3 en 4 op blz. 17 over Europese staatsvorming in de Hoge en Late Middeleeuwen. 

Opdracht 3

• A) De Verenigde Staten ontstonden na een opstand tegen de Engelse koning. In de Magna Carta werd voor de eerste keer in de geschiedenis (in 1215) de macht van de Engelse koning gebonden aan op schrift vastgelegde afspraken. In de Verenigde Staten ziet men dit document als een rechtvaardiging van hun strijd tegen de ‘autoritaire’ Engelse koning.
• B) De Amerikanen beschouwen de Magna Carta als een rechtvaardiging van hun onafhankelijkheidsverklaring en hun grondwet.

Opdracht 4

• A) De Franse koning streefde naar staatsvorming door van de steden belastingen te vragen. Ook leende hij vaak geld van hen. Daarmee kon de koning geschoolde ambtenaren betalen en kanonnen kopen om zijn leger van huursoldaten me te moderniseren. Dit leger kon hij, behalve in oorlog, ook inzetten tegen de edelen die weigerden de koning te gehoorzamen.
  
• B) In Bourgondië bestond sinds 1464 een Staten-Generaal, een vergadering van vertegenwoordigers van alle verschillende Bourgondische gewesten. Daar beriep men zich op bestaande privileges die vastgelegd waren in charters. VB:  de Blijde Inkomst van Brabant uit 1356 --> de landsheer mocht geen oorlog voeren of belasting heffen zonder raadpleging en instemming van de Brabantse steden + de onderdanen hebben het recht op verzet tegen de landsheer indien deze zich niet aan de bepalingen van de Blijde Inkomst hield. Op grond van dit charter verzette men zich tegen pogingen tot centralisatie.
• 
  
  

Denkers over de verhouding tussen staat en onderdanen 

Dit hoofdstuk beschrijft de denkbeelden van verschillende filosofen. Niet enkel is het belangrijk dat je deze denkbeelden weet, maar dat je ook leert waar hun denkbeelden vandaan komen. Hoewel filosofen elkaar beïnvloeden, worden zij enorm beïnvloed door hun standplaatsgebondenheid:

Iedereen is gebonden aan zijn/haar eigen perspectief wanneer zij het verleden/heden bestuderen. Dit perspectief wordt bepaald door ervaringen. Deze ervaringen zijn beïnvloed door de tijd waarin je leeft, de plaats waar je woont, je leeftijd/ sekse / maatschappelijke positie/ godsdienst/ politieke overtuiging. 

Denkers over de verhouding tussen staat en onderdanen 

Voor de volgende denkers heb je straks het volgende in je schrift staan:

• Naam
• Leefden tussen ... en ...
• Woonde (voornamelijk) in ...
• Denkbeelden (samengevat)
• Hoe heeft de denkers standplaats-gebondenheid zijn denken beïnvloedt 

Denkers:

Machiavelli, Hobbes, Locke, Montesquieu, Rousseau, Smith, Marx

1.3: Machiavelli over de macht van de vorst

Leefde tussen	1469-1527
Woonde in	Florence, Italië
Denkbeelden	Het doel heiligt de middelen. Een vorst had zowel sluwheid als kracht nodig. Onder ongewone omstandigheden moest een heerser zonder gewetensbezwaren te werk gaan.
Hoe heeft de denkers standplaats-gebondenheid zijn denken beïnvloedt	Machiavelli leefde in een tijd waarin Italië verdeeld was in stadstaten en kleine staten die onderling streden om meer macht en invloed. Hierbij speelde corruptie een belangrijke rol. Machiavelli was van mening dat in deze situatie een krachtig bestuur de belangen van Florence het best zouden dienen

1.3: Machiavelli

1.3: Machiavelli over de macht van de vorst

Leefde tussen	1588-1679
Woonde in	Groot-Brittannië
Denkbeelden	In de natuurtoestand heerst wetteloosheid. Bij het sociaal contract moest men zijn vrijheid en het recht op zelfverdediging opgeven. Men draagt zijn vrijheid over aan de soeverein met onbeperkte macht. Dit zorgt voor vrede. Indien de soeverein verslagen werd hoefde hij niet meer gehoorzaamd te worden.
Hoe heeft de denkers standplaats-gebondenheid zijn denken beïnvloedt	Engeland werd tijdens het leven van Hobbes verdeeld door burgeroorlogen. Hobbes’ politieke denkbeelden stonden in het teken van angst voor burgeroorlogen en anarchie. De centrale vraag in zijn werk was hoe de vrede bewaard kon blijven. Deze vraag werd beantwoord in zijn belangrijkste boek Leviathan.

1.4 Hobbes

1.3: Machiavelli over de macht van de vorst

Leefde tussen	1632-1704
Woonde in	Groot-Brittannië
Denkbeelden	In de natuurtoestand heerst geen wetteloosheid. I edereen heeft recht op natuurlijke rechten zoals het recht op leven, vrijheid en bezit. Men vertrouwde de oorspronkelijke macht voorlopig toe aan een soevereine macht. Indien het vertrouwen zou worden geschonden dan kon het volk het recht terugnemen om zelf als hoogste macht op te treden.
Hoe heeft de denkers standplaats-gebondenheid zijn denken beïnvloedt	Toen in 1660 Karel II aan de macht kwam, probeerde hij steeds meer macht naar zich toe te trekken. Dit stuitte op verzet van het parlement. Locke was secretaris van de leider van de politieke oppositie tegen koning Karel II. In Locke’s werk zien we dit verzet terug: het volk mag de soevereiniteit terugnemen als de vorst het vertrouwen heeft geschonden.

1.5 Locke

1.3: Machiavelli over de macht van de vorst

Leefde tussen	1698-1755
Woonde in	Frankrijk
Denkbeelden	Montesquieu geeft de voorkeur aan een monarchie, maar om despotisme te voorkomen, is machtenscheiding nodig. Macht maakt namelijk corrupt. Trias Politica: Uitvoerende macht/ Wetgevende macht / Rechterlijke macht
Hoe heeft de denkers standplaats-gebondenheid zijn denken beïnvloedt	In Frankrijk was er in de 18e eeuw sprake van absolutisme, waarbij de vorst zowel de wetgevende als uitvoerende macht bezat. Onder Lodewijk XIV ontwikkelde de monarchie zich in de richting van despotisme, waarbij de koning zich beriep op het Droit Divin. Montesquieu keerde zich tegen deze ontwikkeling.

1.6 Montesquieu

1.3: Machiavelli over de macht van de vorst

Leefde tussen	1712-1778
Woonde in	Genève en Frankrijk
Denkbeelden	Voorstander van een maatschappelijk contract . Dit versterkt juist de vrijheid als men iedereen in gelijke mate het hoogste gezag geeft -> dan is er sprake van volkssoevereiniteit . Dus voorstander van een directe democratie = uitdrukking van de algemene wil, het algemeen belang waaraan ieder zich ondergeschikt maakt (deze wordt telkens opnieuw uitgedrukt).
Hoe heeft de denkers standplaats-gebondenheid zijn denken beïnvloedt	Beïnvloed door zijn tijd in Genève en in Frankrijk. Waar in Genève sprake was van een (sobere) democratie, was er in Frankrijk sprake van absolutisme. Rousseau keerde zich tegen deze ontwikkeling en gaf de voorkeur aan het democratische Genève.

1.7 Rousseau

1.3: Machiavelli over de macht van de vorst

Leefde tussen	1723-1790
Woonde in	Groot-Brittannië
Denkbeelden	Pleit voor de afschaffing van handelsbeperkingen en voor een zo groot mogelijke economische vrijheid. Er moet gestreefd worden naar een zo groot mogelijke omvang van de markt. Hiervoor is vrijhandel noodzakelijk. Eigenbelang is de voornaamste drijfveer bij het economisch handelen. Als iedereen zijn eigen belang nastreeft, zorgt een “onzichtbare hand” voor het algemeen belang. Om deze reden zou overheidsingrijpen in de meeste gevallen schadelijk zijn. De overheid moet beperkt worden tot ( nachtwakerstaat ) : 1) Bescherming tegen buitenlandse vijanden 2) Handhaving van de rechtsorde 3) De uitvoering van publieke werken 4) Het opleggen van belastingen --> Vooral overgenomen door liberalen .

1.8 Smith

1.3: Machiavelli over de macht van de vorst

Hoe heeft de denkers standplaats-gebondenheid zijn denken beïnvloedt 

In Groot-Brittannië vond door de industrialisatie grootschalige productie van consumptiegoederen plaats. Hierdoor ontstond er een behoefte aan een afzetmarkt. Om die te creëren was Smith voorstander van vrijhandel. Zijn boek is een pleidooi voor een zo groot mogelijke economische vrijheid.

1.8 Smith

1.3: Machiavelli over de macht van de vorst

Leefde tussen	1818-1883
Woonde in	Pruisen en Groot-Brittannië
Denkbeelden	Historisch materialisme --> alle geestelijke uitingen van de mens zijn een weerspiegeling van de bestaande materiële verhoudingen. De bezitters van materie bepalen hoe de staat in een bepaalde samenleving is georganiseerd. Iedere historische fase leidt tot opstand van de onderdrukte klasse. Geloof in wereldrevolutie van arbeidersklasse. Tijdens overgangsfase is proletariaat tijdelijk aan de macht. Tijdens eindfase ontstaat een klasseloze maatschappij : een paradijs op aarde
Hoe heeft de denkers standplaats-gebondenheid zijn denken beïnvloedt	Tijdens de 19e eeuw werden de schadelijke gevolgen van de industrialisatie in samenhang met het economische liberalisme zichtbaar. Arbeiders werden economisch uitgebuit en leefden in erbarmelijke omstandigheden. Marx werd door deze situatie beïnvloedt en beschreef een manier waarop deze maatschappelijke achterstand van de arbeider zou worden opgeheven.

1.9 Marx