H8.1 Expressie + hoekig

• Kunst
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

H8.1 Expressie

Ben je even kwijt hoe het ook alweer zit? Dit filmpje legt helder uit wat de aanloop is naar de Cultuur van het moderne!

Te beredeneerd!

Begin 20e eeuw

Expressionisme begint rond 1900

Freud publiceert theorie - driften en emoties weggedrukt

Regels staan directe expressie in de weg

Sigmund Freud

• 1856-1939
• Psycholoog
• Mens laat zich niet alleen leiden door verstand! 
• Ook: driften, gevoelens, seksualiteit, agressie. 
• Visie: het onderbewuste is drijfveer voor gedrag

In dit filmpje wordt heel kort uitgelegd wie Sigmund Freud is. 

Freud als inspiratie!

• Theorieën vernieuwend
• Er wordt gebroken met heersende 'regels' in de kunsten: 
  Dans, theater, muziek, beeldende kunsten, etc: focus op emoties, het onderbewuste, dromen, driften, toeval
• Kloof tussen Avant-garde kunstenaars en publiek
  (kunst is afwijkend van wat men gewend was).
• Meer interdisciplinaire kunstwerken

Uiting van gevoel in kunst: Expressief!

Op de afbeelding is een filmstill van Das Cabinett des Dr. Caligari uit 1920 te zien. Het is een Duitse expressionistische film, die in 8.1 Hoekig verder wordt uitgewijd.

Voorbeelden expressionisme

Uit het boek: 

• Erwartung, Duitse opera uit 1909
• Fünf Kokotten, een houtsnede van Ernst Ludwig Kirchner (1914)
• Das Cabinett des Dr. Caligari, een film uit 1920. 
• Hexentanz, een dans van Mary Wigman uit 1914. 
• Le sacre du printemps, een balletvoorstelling van Les Ballets Russes uit 1913

Arnold Schönberg

• 1874-1951
• Componist
• Kunstenaar
• Geboren in Wenen
• Lid van Der Blaue Reiter

Erwartung (1909)

• Opera van Arnold Schönberg uit 1909. 
• Verhaal over een nachtmerrie, niet duidelijk wat werkelijkheid is en wat droom is. 
• Suggestie van wanen: wat is realiteit?

Informatie te lezen op bladzijde 160 van De Bespiegeling.

Wat zie / hoor je?
Wat valt je op?

Waarom breekt Erwartung (1909)
met de gangbare opera's voor die tijd?

Erwartung (1909)

Waarom anders dan alle eerdere opera's?

Voorstelling: 

• Onderwerp is een nachtmerrie
• Kijk in binnenwereld hoofdpersoon
• Onlogisch verhaal, net als een droom
• Componist bemoeide zich met decor: boodschap moet niet verkeerd overkomen.

Muziek:

• Compositie heeft geen gangbare opbouw, verklankt een ononderbroken stroom van associaties
• Klinkt verwarrend en nerveus, schiet alle kanten op: als een uitbarsting van emoties

Freud en Schönberg?

Freud is geïnteresseerd in: 

Het onderbewuste, de vergeten/verdrongen gebeurtenissen:

het is niet voldoende om te letten op wat de patiënt nog wél weet. 

De mens is 'gecontroleerd': wat als die controle wegvalt? 

De wereld zonder controle boeit kunstenaars zoals Schönberg.

Expressionisme

Kunst dient op de eerste plaats de individuele expressie van het innerlijke te zijn. 

Ernst Ludwich Kirchner

• 1880-1938
• Richt Die Brücke op:
  een expressionistische kunstenaarsgroep
• Brug slaan naar moderne tijd

Die Brücke (1905)

"Bij ons hoort iedereen die direct en onvervalst weergeeft wat hen tot scheppen aanzet.' - Kirchner

Nadruk op het het rechtstreeks tot uitdrukking brengen van innerlijke drijfveren. 

Freud:  Dit wordt niet bepaald door wat we weten en meten, maar door ons onderbewuste. 

Expressionisme

• Trekken zich weinig aan van bestaande (academische) regels
• Directe uitdrukking
• Persoonlijke en soms wat chaotische stijl

Le sacre du printemps

• Expressionistische dans
• Les Ballet Russes (dansers)
• Sterdanser / choreograaf: Vaslav Nijinski 
• Dansers reageren op muziek, nauwelijks verhaal zichtbaar
• Componist Igor Stravinsky 

Le sacre du printemps

Lees blz 173

Hierna: fragment van de dansvoorstelling

Hexentanz (1914)

• Mary Wigman
• Dansbewegingen sluiten niet aan bij academische regels
• Muziek speelt ondergeschikte rol
• Ausdruckstanz

Duits expressionisme

En de expressionistische film!

Maar wat heeft de WOI daarmee te maken?

-->

WOI

1914-1918

Startsein door moord op Franz Ferdinand

Technologische ontwikkelingen zorgen voor nieuwe oorlogsvoering: 

Machinegeweren, tanks, gifgas, vliegtuigen

Inzetten van loopgraven

Europa had een levendige filmcultuur tot aan de eerste wereldoorlog. Duitse film in het bijzonder werd steeds raarder en meer duister, omdat de makers probeerden om de kijkers onder te dompelen in de binnenwereld van de personages. 

De centralen

Duitsland

Oostenrijk-Hongarije

Italië

De geallieerden

Servië

Frankrijk 

Engeland

Rusland

Duitsland en film begin 1900

• Duitsland verloor de oorlog.
• Duitsland had een grote infrastructuur voor film, praktisch net zo groot als Hollywood. Dit wilden ze tijdens WOI inzetten voor propagandafilms. Dit mislukte natuurlijk, omdat ze verloren.
• Gecontroleerd door de overheid, dus losse initiatieven ontstaan --> Duitse expressionistische film!

Das Cabinett des Dr. Caligari 

• Een expressionistische film uit 1920
• Wordt ook wel gezien als de eerste horrorfilm
• Eén van de eerste films met vertelling van het verhaal door flashbacks
• Decor is verre van realistisch: het is hoekig en zwart wit
• Expressionistisch karakter door overdreven spel en grote licht-donker contrasten

Chaos

• Het verhaal is chaotisch en bevat een aantal plottwists
• Samen met de flashbacks was het een moeilijke film om te begrijpen
• In de volgende dia's krijg je een korte samenvatting.

Das Cabinett des Dr. Caligari 

Hoofdpersonen: 

Dr. Caligari 

Cesare (de slaapwandelaar)

Francis (en zijn vriend Alan)

Jane

Film is een flashback van Francis

De film gaat over een dokter genaamd Dokter Caligari. Caligari heeft een vaste slaapwandelaar als patiënt: Cesare. Met Cesare wil Caligari optreden op het plein in de stad. Cesare zal daar toekomst voorspellen.

Hiervoor moet hij toestemming vragen bij de leiding van de stad. 

De leiding van de stad staat symbolisch boven hem en wil hem niet van harte helpen. Hierdoor wordt Caligari boos. 

De volgende dag is de overheidsdienaar niet meer in leven. 

Das Cabinett des Dr. Caligari 

• Dr. Caligari --> Cesare als patiënt.
• Cesare kan volgens Caligari de toekomst voorspellen.
• Caligari zet Cesare aan tot moorden, terwijl Cesare slaapt.

De film gaat over een dokter genaamd Dokter Caligari. Caligari heeft een vaste slaapwandelaar als patiënt: Cesare. Met Cesare wil Caligari optreden op het plein in de stad. Cesare zal daar toekomst voorspellen.

Hiervoor moet hij toestemming vragen bij de leiding van de stad. 

De leiding van de stad staat symbolisch boven hem en wil hem niet van harte helpen. Hierdoor wordt Caligari boos. 

De volgende dag is de overheidsdienaar niet meer in leven. 

Das Cabinett des Dr. Caligari 

• Francis en Alan lopen op markt. 
• Cesare voorspelt dat Alan dood gaat. 
• Alan gaat dood. 
• Francis en Jane gaan op onderzoek uit. 

De film gaat over een dokter genaamd Dokter Caligari. Caligari heeft een vaste slaapwandelaar als patiënt: Cesare. Met Cesare wil Caligari optreden op het plein in de stad. Cesare zal daar toekomst voorspellen.

Hiervoor moet hij toestemming vragen bij de leiding van de stad. 

De leiding van de stad staat symbolisch boven hem en wil hem niet van harte helpen. Hierdoor wordt Caligari boos. 

De volgende dag is de overheidsdienaar niet meer in leven. 

Das Cabinett des Dr. Caligari 

• Jane wordt ontvoerd, niet vermoord. (Door haar schoonheid).
• Cesare pleegt daarna zelfmoord/valt van een clif. 
• Caligari wordt opgepakt voor de moorden en blijkt gefascineerd door mythe van andere dr. Caligari.

De film gaat over een dokter genaamd Dokter Caligari. Caligari heeft een vaste slaapwandelaar als patiënt: Cesare. Met Cesare wil Caligari optreden op het plein in de stad. Cesare zal daar toekomst voorspellen.

Hiervoor moet hij toestemming vragen bij de leiding van de stad. 

De leiding van de stad staat symbolisch boven hem en wil hem niet van harte helpen. Hierdoor wordt Caligari boos. 

De volgende dag is de overheidsdienaar niet meer in leven. 

Das Cabinett des Dr. Caligari 

• Caligari ontsnapt, rent naar gesticht. 
• Caligari blijkt eigenaar gesticht.
• Francis blijkt in het gesticht te zitten, met Jane en Cesare.

De film gaat over een dokter genaamd Dokter Caligari. Caligari heeft een vaste slaapwandelaar als patiënt: Cesare. Met Cesare wil Caligari optreden op het plein in de stad. Cesare zal daar toekomst voorspellen.

Hiervoor moet hij toestemming vragen bij de leiding van de stad. 

De leiding van de stad staat symbolisch boven hem en wil hem niet van harte helpen. Hierdoor wordt Caligari boos. 

De volgende dag is de overheidsdienaar niet meer in leven. 

In deze scène loopt Cesare op de slapende Jane af. Hij is opgedragen om haar te vermoorden, maar door haar schoonheid wordt hij hiervan weerhouden. In plaats daarvan ontvoert hij haar.

De scène is blauw gekleurd omdat de filmmakers hiermee aan wilden geven dat het om een donkere / nachtelijke situatie gaat. 

In deze scene zien we hoe Dr. Caligari wordt 'betrapt'. Daarna zien we Francis in gesprek (tijdens de flashbacks), waarna hij het gesticht in loopt. 

Hier blijkt Caligari de directeur van het gesticht en blijkt Francis met alle personages in het gesticht te zitten.

Ideeën en feiten over de film

• Er wordt gebruik gemaakt van het kleuren van de film: roze, sepia en blauw. 
• De film is expres niet realistisch gemaakt: beeld het de binnenwereld van Francis uit? Of staat het voor de 'twisted' wereld waarin ze nu leven? (Net na de oorlog). 
• Vignettering om details buiten beeld te laten.

Roze voor de kamer van Jane, blauw voor de nacht en sepia voor de dag.

Herhaling: 

Opdrachten over expressionisme

Blader terug, zoek dingen die je nog niet begrijpt op en maak de opdrachten.

Voorbereiding opdrachten

In de volgende tekst lees je over de ontwikkeling van de beeldende kunst in Duitsland: het expressionisme.

 Stel jezelf nu de volgende vragen:

- Weet ik wat het expressionisme in de kunst inhoudt?

- Zijn er woorden of begrippen in deze tekst die ik nog niet ken? Zoek deze begrippen op.

- Kun je het stukje tekst in een paar zinnen in je eigen bewoording weergeven? Indien dat niet zo is: Welke onderdelen snap je niet? 

Probeer voor jezelf een vraag te formuleren. Deze vraag kun je nu gebruiken om zelf tot een antwoord te komen. Ook kun je de docent vragen om hulp bij het oplossen van jouw vraag. 

Ga nu verder met het maken van de opdrachten.

Opdracht 1: inleiding

Lees de onderstaande tekst: 

EXPRESSIONISME

De Duitse expressionistische schilderkunst, zoals die zich in de jaren vlak voor de Eerste Wereldoorlog ontwikkelde, hield zich vooral bezig met de psychologische situatie van de moderne mens en vond haar oorsprong in een opstand gericht op de nieuwe spontaniteit en emotionele intensiteit van de innerlijke visie. De expressionisten voelden zich genoodzaakt uiting te geven aan hun angsten, frustraties en rancunes ten opzichte van de moderne wereld. Zij zochten naar spirituele betekenis (‘ziel’ leggen in elk aspect van hun kunst). Voor de expressionisten was primitieve (niet-westerse) kunst in de eerste plaats een emotionele en spirituele ervaring.

Uit: Honour & Fleming, Algemene kunstgeschiedenis, over het expressionisme in Duitsland, p. 725, zevende druk.

Opdracht 1

a. Laat aan de hand van een expressionistisch schilderij zien op welke manier daarin de inhoud en de vorm samenhangen.

b. Zoek een afbeelding van een schilderij uit het Duitse expressionisme (bijvoorbeeld: Emil Nolde, Wassily Kandinsky, August Macke, Ernst Ludwig Kirchner, Franz Marc). 

Leg aan de hand van de afbeelding uit, hoe je kunt zien dat de inhoud uit het tekstfragment tot uitdrukking is gebracht in het schilderij. Geef daarbij duidelijk aan op welke wijze de inhoud zichtbaar gemaakt is in het beeld en de vorm. Aspecten van de inhoud die je daarbij aan de orde moet stellen zijn: - de psychologische situatie van de moderne mens; - een opstand die gericht is op de nieuwe spontaneïteit; - emotionele intensiteit van de innerlijke visie; - uiting van hun angsten, frustraties en rancunes ten opzichte van de moderne wereld; - zoeken naar emotionele en spirituele betekenis van de kunst.

Opdracht 2: 

a. Wat houdt het begrip expressie in de cultuur van het moderne in?

b. Welke expressionistische stromingen zijn er in deze periode in de beeldende kunst, in de muziek, in de dans en in het theater? (Denk aan de verschillende varianten van het expressionisme.)

c. Welke theorieën met betrekking tot de expressie liggen aan deze verschillende stromingen ten grondslag? (Denk aan het expressionisme volgens Die Brücke, het expressionisme volgens Kandinsky, het expressionisme volgens Isadora Duncan, het expressionisme volgens Schönberg enzovoorts).

Noem aan de hand van Erwartung van Arnold Schönberg drie kenmerken van expressionistische muziek. Gebruik: ritme, melodie en Dynamiek.

6. Drie van de volgende:

- Melodie: geen vloeiende melodie met veel contrasten tussen hoog en laag (Soms wordt er meer gesproken dan gezongen).

- Samenklank: gebruik van antonale muziek

- Ritme: veel wisseling in maat (en tempo) afhankelijk van de stemming die muzikaal wordt vertaald.

- Klankkleur: veelvuldige wisseling in het gebruik van verschillende instrumenten en combinaties van instrumenten afhankelijk van de stemming die muzikaal wordt vertaald.

- Dynamiek: Grote en veelvuldige contrasten tussen hard en zacht.

Noem drie kenmerken van Das Cabinett des dr. Caligari die bijdragen aan het expressionistische karakter van de film.

9. Drie van de volgende:

- De montage waardoor in het verhaal veel sprongen in de tijd worden gemaakt (flash back, flash forward).

- Het gebruik van grote licht-donkercontrasten.

- Het onrealistische decor levert claustrofobische beelden op.

- Het chaotische verhaal rond een geesteszieke personages.

- Het overdreven spel van de acteurs.

Leg uit hoe het onderbewuste waarover Freud schreef een inspiratiebron vormt voor expressionistische kunstenaars.

Van wie is dit lied?

Van wie is dit lied?

Van wie is dit lied?

Van wie is dit lied?