Licht en ruimte

• Kunst
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Beeldaspect 

Licht&Schaduw

Leerdoel

Aan het eind van deze les kun je herkennen, uitleggen en toepassen welke verschillende licht en schaduw werkingen er zijn.  

Lichtval

Lichtbron

Eigen schaduw

Clair-Obscur

Kunstlicht

Licht - donker

Contrast

Lichteffecten

Lichtrichting

Meelicht

Strijklicht

Natuurlijk licht

Schaduwwerking

Slagschaduw

Tegenlicht

Zijlicht

Lichtbron

Ooit had de mens alleen beschikking over natuurlijklicht van zon en maan. Met de mogelijkheden van vuur en kunstlicht werd het mogelijk de dag te verlengen.

Kaarslicht en gaslicht hebben een mooie, zachte en warme kleur, heel anders dan het felle, witte licht van een spotje. In het schilderij van Kamerlingh Omnes worden moeder en kind verlicht door getemperd goudgeel zonlicht, dat door het raam binnenkomt

Licht & schaduw?

Licht en schaduw ontstaan als het licht van een lichtbron geheel of gedeeltelijk wordt tegengehouden

door een object.

Natuurlijke lichtbron

De lichtbron die het licht geeft is naturlijke aart. Denk aan de zon, de maan of vuur. 

Kunstmatige lichtbron

Een kunstmatige lichtbron is kunstmatig van aart. Denk aan een lantaarnpaal, een zaklamp of een schemerlamp.

Zichtbare lichtbron

De lichtbron is zichtbaar in de tekening. Dit kan zowel kunstlicht als natuurlijk licht zijn.

Verborgen lichtbron

Deze lichtbron is niet zichtbaar in de tekening, maar doordat er schaduw aanwezig is weet je dat er zich ergens een lichtbron bevind.

Eigen schaduw

Eigen schaduw is de schaduw die op het object aanwezig is. Bijvoorbeeld: De zon schijnt op de woestijnduin; de ene kant van de woestijnduin is licht, de andere kant is donker.

Slagschaduw

Slagschaduw is de schaduw die een object "werpt" op een ondergrond of achtergrond.

Halfschaduw en Kernschaduw

De halfschaduw is het lichtste deel van de schaduw en de kernschaduw is het donkerste deel van de schaduw.

Licht van opzij

Bij zijlicht komt het licht van opzij. Dat kun je zien aan de slagschaduw.

Gebundeld licht

Als alle lichtstralen één kant op gaan spreek je over gebundeld licht. Denk maar eens aan een zaklantaarn of lichtshow.

Tegenlicht

De lichtbron bevindt zich tegenover je. Tegenlicht kan een romantische of dreigende sfeer veroorzaken. Dat komt door het grote contrast tussen licht en donker. Je ziet dan alleen de omtrek (silhouet) van iets.

Meelicht

Als je mee kijkt met de richting van het licht, dan spreek je van meelicht. Dat wat je bekijkt heeft dan bijna geen eigen schaduw.

Strijklicht

Licht dat onder een scherpe hoek over een oppervlak valt noemen we strijklicht. Het effect van strijlicht is dat onregelmatigheden in het oppervlak zichtbaar worden.

Glimlicht

Op glimmende voorwerpen zie je allemaal witte vlekken, dat zijn glimlichten. Glimlichten ontstaan door weerkaatsing van het licht op gladde voorwerpen.

Licht - Donker contrast

Bij licht-donker contrast gaat het om het contrast in helderheid. Het naast elkaar gebruiken van licht en schaduw. Vooral in de schilderkunst van de barok werd een groot licht/donkercontrast heftig ingezet om een dramatisch effect te bereiken: dit wordt clair-obscur genoemd. Licht-donkercontrast wordt ook in de (zwart/wit)fotografie veel gebruikt. Er zit dan diep zwart en helder wit in de foto, in plaats van heel veel grijstinten.

Clair-obscur

Sterk Licht - Donker contrast

diffuus licht

Verspreid licht: Er zijn geen schaduwen te zien, omdat het licht van alle kanten komt (vaak bij bewolking).

Beeldaspect 

Ruimte

Leerdoel

Aan het eind van deze les kun je herkennen, uitleggen en toepassen welke verschillende soorten ruimte suggesties er zijn.  

Dit werk is plat,

tweedimensionaal, zonder ruimte(suggestie).

Ruimtesuggestie

Er zijn verschillende manieren om in een tekening of schilderij ruimte uit te beelden. Door bepaalde trucjes toe te passen lijkt het dan net alsof er ruimte in je werk zit. Dit noem je ruimtesuggestie.

Diepte

Ook wel ‘dieptewerking’ of ‘ruimtesuggestie’. De schijnbare diepte die in een plat vlak, zoals een schilderij, wordt opgeroepen. De voorstelling die je ziet lijkt diepte te hebben, maar dat is schijn. Dit kan bijvoorbeeld tot stand komen door het gebruik van compositie, perspectief of licht- en schaduwwerking.

Beeldaspect RUIMTE

ruimtesuggestie:
voorgrond / achtergrond

groot / klein

lijn- / atmosferisch perspectief

afsnijding

overlapping

plasticiteit

standpunt

Plasticiteit, plastisch

Suggestie van ruimtelijkheid in een plat vlak, zoals in een schilderij. Plasticiteit in een voorstelling wordt vooral verkregen door het gebruik van eigen schaduw, slagschaduw en belichte plekken (glimlichten). Ook verloop in kleur van licht naar donker maakt vormen in een schilderij plastisch.

Standpunt

De plaats van waaruit iets wordt bekeken en in beeld wordt gebracht; bijvoorbeeld vanuit een hoog standpunt (zie ‘vogelperspectief’) of een laag standpunt (zie ‘kikkerperspectief’).

Kikvorsperspectief

Ergens vanaf een zeer laag standpunt tegenaan kijken, alsof je het uit de ogen van een kikker ziet.

Vogelperspectief (vogelvluchtperspectief)

Ergens vanuit een zeer hoog standpunt tegenaan kijken, alsof je er overheen vliegt.

Lijnperspectief

Vorm van ruimtesuggestie volgens een wiskundige methode door middel van vluchtlijnen die naar één of meer verdwijnpunten op de horizon lopen:

Verdwijnpunt: Ook wel ‘vluchtpunt’. Het punt op de horizon waar de vluchtlijnen (alle evenwijdige horizontale lijnen) samenkomen als je ze met het oog doordenkt. Er kunnen meerdere vluchtpunten zijn, afhankelijk van het standpunt van de kijker.

V

Vluchtlijnen: Hulplijnen die door de evenwijdige, horizontale lijnen van een vlak lopen en verder worden doorgetrokken. Bij het juiste perspectief komen deze vluchtlijnen samen in één punt op de horizon: het verdwijnpunt.

V

lijnperspectief

Manier om de driedimensionale wereld op een plat vlak weer te geven, door gebruik te maken van een verdwijnpunt waar alle wijkende lijnen naar toe lopen.

Hiernaast zie je centraalperspectief, een vorm van lijnperspectief waarbij de tekenaar in het midden van de ruimte staat.

Ruimte-omvattend

Een vorm die ruimte inneemt, maar waarbij de ingenomen ruimte toch zichtbaar blijft. Bijvoorbeeld omdat de vorm doorzichtig of skeletachtig is.

Ruimte vullend, massief

Een beeld dat ruimte vullend is lijkt massief, en laat niets van de binnenruimte zien. Het beeld neemt dus ruimte in.

Scherptediepte

Diepte die ontstaat, in bijvoorbeeld een foto of een schilderij, doordat sommige onderdelen scherp zijn (en dus dichtbij lijken) en andere onderdelen vaag (en dus veraf lijken).

Verkorting, verkort

De lengte van een vorm op een schilderij lijkt korter dan hij in werkelijkheid is. Dit ontstaat wanneer een lange vorm naar de toeschouwer is gericht: de eigenlijke lengte is daardoor niet in de volle lengte zichtbaar. Het standpunt van waaruit iets bekeken wordt bepaald of sommige vormen verkort zichtbaar zijn.

Overlapping

Een object staat voor een ander object. Je weet daardoor dat het object dat overlapt wordt verder naar achter staat.

Afsnijding

Een gedeelte van de voorstelling wordt afgesneden door het kader. Hierdoor lijkt het tafereel buiten het schilderij door te lopen, en creër je diepte in je werk.

Repoussoir

Een repoussoir ontstaat wanneer een grote donkere vorm op de voorgrond de rest naar achteren duwt. Door deze vorm wordt je, als toeschouwer, de afbeelding  ingetrokken.
Vaak steekt de vorm op de voorgrond donker af tegen de lichte achtergrond.

Groot - Klein

Door grote voorwerpen op de voorgrond te tekenen en kleine voorwerpen op de achtergrond krijg je diepte in je werk.
De grote voorwerpen zijn vaak scherper en de kleine wat vager. 

Atmosferisch perspectief

De kleuren worden naar de achtergrond toe vager. In sommige werken worden ze ook blauwer of groener van kleur.

Plans

De ruimte wordt in lagen opgedeeld. De schilder maakt gebruik van een voorplan en een achterplan, soms een middenplan. Elk plan heeft een eigen sfeer, lichtheid en stijl van vormgeving.

Coulissewerking

Aan de zijkanten van een tekening of schilderij zijn vormen geplaatst waar je langs kijkt naar achteren toe.
Zoals de coulissen aan de zijkanten van een toneel, of zoals de werking van een kijkdoos. 

Stapeling

De objecten worden in lagen boven elkaar 'gestapeld'. De objecten die laag staan 'lijken' zo dichtbij en de objecten die hoog in de afbeelding staan 'lijken' ver weg. 

Doorkijkje

Je kijkt als toeschouwer door bijvoorbeeld een raam of deur naar binnen of buiten.
Het tafereel wordt hierdoor gedeeltelijk overlapt door bijvoorbeeld een muur of een raam.